— Дзяўчаткі, дзяўчаткі, чэснае слова, Косця з вамі хоча пацалавацца!.. — паказваў на замурзанага Косцю і крычаў, заходзячыся ад рогату, Жвір.
— Няхай спачатку памыецца — весела адказаў дзявочы голас.
Гэты жарт і смех перабілі Косцевы думкі, ён павесялеў, ажыў, нават паспрабаваў усміхацца.
Думкі пра Валю прыходзілі штодзень, штохвіліны. Ад іх не было дзе падзецца, іх не адганяла знямога, яны не знікалі і тады, калі да непрытомнасці хацелася спаць. Косця думаў, што іх прыглушыць цяжкая праца: ён папрасіўся на цэнтральны ток разгружаць пшаніцу. Тут было цяжэй як дзе. 3 брыгады сюды ішлі машыны за машынай, — пшаніцу, здаецца, чэрпалі з мора. Да полудня залацістыя бурты, што пахлі свежымі булкамі, вунь як хутка раслі. Але пасля полудня пачыналі балець рукі, ад болю ныла спіна.
Тады Жвір звычайна прасіўся:
— Перадыхнем, хлопцы. Так доўга не пацягнеш. — Ён вытрасаў з-пад майкі зерне і садзіўся.
Юзік моўчкі выпускаў з рук шуфлік, але слушна падказваў:
— Выгрузім гэтую машыну і пойдзем піць ваду.
На чацвёрты дзень Жвір застаўся ў брыгадзе пералапачваць пшаніцу. А вечарам Юзік, паліваючы Косцю на рукі, смяяўся дробненькім смехам і расказваў:
— Чуў, як Пецька пералапачваў пшаніцу? Схаваўся за бурты і праляжаў, кажуць, цэлы дзень, пішучы там нейкі нарыс. Можа, нас пахваліць, га?
Косця думаў схадзіць да брыгадзіра, сказаць, што дваім зацяжка — столькі машын. Але Юзік адгаварыў:
— Хлопцаў у нас болей няма. Пашлюць зноў Жвіра. I нам бадай што ўсё роўна — з ім ці без яго. А дзяўчыну браць...
Дваім і на самай справе было цяжка. Вечарам яны прыязджалі на стан, як пабітыя.
Іншы раз, калі нанач у неба выходзіў белы месяц, — памочнік брыгадзіра, каржакаваты чарнявы малдаванін выносіў з вагончыка баян. Тады дзяўчаты, падбухтораныя Пецькам, беглі ў палатку цэлым гуртам і, не даўшы нават Юзіку павячэраць, выводзілі яго пад пахі на валейбольную пляцоўку. Юзік упіраўся, наравіўся, але праходзіў некалькі кругоў рухавай полькі, знарок узнімаючы цэлую хмару пылу, і ішоў спаць.
Пазней з’язджаліся шафёры, і каторы з іх, не баючыся, што пасадзіць акумулятары, уключаў фары, — лепшых танцаў не трэба.
Косця глядзеў на гэтую вясёласць другіх, успамінаў Валю, адчуваў, што ўвесь вечар не знойдзе сабе месца, і, не разбіраючы дарогі, падаваўся адзінотаю ў стэп.
Высока ў небе свяціўся Млечны Шлях. Кругом на небасхіле міргалі агнямі камбайны. Скрозь пахла сухім пяском і свежым іржышчам. Шэрая, без канца і краю, роўнядзь абуджала ў душы хараство і лёгкасць. I Косцю думалася, як было б добра, каб сюды прыехала яна, Валя, была разам з ім у гэтую дзіўную ноч, што так мякка ляжала над стэпам без малюсенькага павеву ветру.
У такія хвіліны яго запаланяла нейкая пяшчота да Валі, і ён адчуваў, што любіць Валю, любіць моцна, аж да болю ў сэрцы.
Аднойчы Косця вярнуўся ў палатку, пабольшыў у лямпе кнот і сеў за стол, напісаў Валі доўгае, аж на чатыры старонкі, пісьмо.
Прайшоў месяц, другі, але адказу не было. Косця знайшоў вольны час, сабраў у брыгадзе ўсю пошту і паехаў на цэнтральную сядзібу, спадзеючыся, што ў гэты дзень абавязкова ад Валі атрымае пісьмо.
Пісьмы былі амаль усім. Юзіку нават два. А Косцю... Ён папрасіў бялявую дзяўчыну паглядзець яшчэ раз. Яна ператасавала тоўстую калоду пісем, падняла на яго вочы і развяла рукамі:
— Няма.
Косця выйшаў з пошты, як што згубіўшы, і накіраваўся на цэнтральны ток, адкуль павінна была ехаць машына ў першую брыгаду, і напаткаў Пецьку Жвіра.
— Прабач, не маю часу... — задыхаўся ад беганіны Жвір. — Спяшу на пошту. Званіць у абком камсамола. Мяне заўтра за граматамі пасылаюць. Хочаш, і табе дам. Нябось, заслужыў.
— Заслужыў не толькі грамату, а нават — значок! — Косця адчуў, як да яго падступае злосць. — А вось табе, браце, на камсамольскім сходзе вырашылі даць вымову, за гультайства. Дарэчы, я забыўся, што гэтыя два тыдні ты дзяліў узнагароды і не з’яўляўся на працу.
Жвір скрывіўся:
— А з цябе, як бачу, не здзьмулі яшчэ ў інстытуце гэты самы, ну... — ён пстрыкнуў пальцамі, — патрыятычны пушок...
— Добра, калі пушок расце на крыльцах, а ў цябе ён прыліп да рыльца, га? — ужо здалёк адказаў Косця.
Жвір стаяў, як мыла з’еўшы, ужо не ведаючы: ці ісці на пошту ці вяртацца назад.
I тым жа днём, пэўна, так і не з’ездзіўшы ў Кустанай, прывалокся ў брыгаду.
Вечарам, б’ючы на нагах ап’янелых ад крыві камароў, Юзік каторы ўжо раз перачытваў уголас пісьмо, а Косця, каб не чуць чужой радасці, бухнуў на ложак, накрыўся з галавою коўдрай і задыхаўся ад злосці. Потым суцешыў сябе, што пісьмо ад Валі можа змарнавалася ў дарозе, і папрасіў у Юзіка чысты ліст паперы.
— Што, на пісьмо? — спытаў Юзік, вырываючы з сярэдзіны сшытка двайны чысты ліст.
— Напішу ёй.... — зморшчыўся Косця.
— Каму? — падскочыў Юзік. — Валі? Выкінь з галавы. Яна выйшла замуж. — I яму, здаецца, самому зрабілася сорамна. — Выбачай, я ведаў пра гэта перад ад’ездам на цаліну, але не рашыўся ўсё сказаць... Думаў, пройдзе ў цябе ўсё гэта — скажу.
Косця, хапаючыся за білы ложкаў, выйшаў з палаткі, убачыў брыгадзіра і папрасіўся нанач на трактар.
3 ворыва Косця вярнуўся на другі дзень у поўдзень. Вывернуў гусеніцай дошку з рукамыйнікам і заглушыў трактар, чакаючы чыйго-небудзь крыку. Але з палаткі выйшаў босы ў адных трусах, эагарэлы, як смугаль, Юзік. Усміхнуўся, паказаўшы белыя зубы, і шпурнуў у кабіну, наровячы пацэліць у Косцю, запылены валейбольны мяч:
— Ломіш, дружа! Мусіць, ведаеш, што праз тыдзень едзем дадому?
— Нікуды я не еду... — панура адказаў Косця і выкінуў з кабіны мяч.
Сапега ці прыняў гэта за жарт ці не разабраўся, што кажа Манцэвіч, і выклаў сваё:
— Па дарозе заедзем у Маскву, га?
Косця саскочыў на зямлю, падняў дошку з рукамыйнікам, прыставіў яе да вагончыка.
— Я ж табе сказаў, што застаюся на цаліне.
— Як?.. — Юзікавы вочы зрабіліся вялікія і круглыя, як яблыкі. Ён падаўся назад, зачапіўся за нешта і мякка сеў у пухкі пясок. — Здурнеў!.. А інстытут? — Юзік, абапёршыся на рукі, устаў, шмаргануу далоняй аб далонь, выціраючы пясок. — Не таварыскі ты хлопец. Не слухаеш, што табе кажуць. Ды наогул... — ён махнуў рукою, — што з табою гаварыць.
Юзік узяў пад паху мяч і пасунуўся, ледзь перастаўляючы ногі, у палатку.
А ў дзень ад’езду выкленчыў недзе ў магазіне бутэльку — як яна сюды трапіла — «Белавежскай горкай» і недзе на пошце купіў «Як гартавалася сталь». Наслініўшы хімічны аловак, напісаў на адвароце вокладкі дробненькім нязграбным почыркам «Вечнаму цалінніку» ад яго, Юзіка, а ўжо падвыпіўшы, без перастанку гаварыў, паціскаючы худымі плячыма:
— Не разумею, ну, не разумею... — і разводзіў рукамі. — Трэба было спачатку ўладкавацца ў інстытут. Любымі сродкамі.
Правёў пасля Косцю аж да павароту, адкуль ужо быў відзён палявы стан першай брыгады — чарнеў вагончык і зводдаль яго бялела яшчэ нераскіданая палатка.
— Ну, бывай, помні, што жылі разам. I абавязкова вяртайся ў інстытут. Можа яшчэ і мяне застанеш там.
Не аглядваючыся, пайшоў пад доўгую і нізкую, як барак, сталоўку, дзе ўжо стаялі машыны, поўныя людзей і гатовыя ў дарогу, дзе ўжо весела спявалі, перабіваючы адзін аднаго:
Вьется дорога длинная,