Каб жа яно прыйшло, вярнулася i да мяне!..
* * *
«Мне давялося бачыць велікапышныя мячэці Стамбула, Дэлі, Сараева, Кордавы, Ташкента...»
Так пачаў выступленне на міжнароднай навуковапрактычнай канферэнцыі «Праблемы вывучэння i захавання культурнай спадчыны татарскага народа на Беларусі». A прадоўжыў успамінам пра сціплую драўляную мячэць на зеляніне татарскіх агародаў каля руінаў Мірскага замка i ціхенькай рэчкі Міранкі, знаёмай мне па ручной рыбалцы, дзе я, хлапчук, насіў пры старэйшым браце мокрую торбу з плоткамі, акунямі i мянькамі, якіх ён лавіў рукамі ў падрэзах i норах. Не ў Міры, вядома, а далей на поўнач, на нашых лугах за Вушай, у якую Міранка там упадае. З тых малечых гадоў я памятаю тую мячэць, як i наваградскую, убачаную крыху пазней, усё ў той жа сумнавата-цьмянай таямнічасці, як i мінскую, нарэшце, пасляваенную...
Усе яны, кожная ў розны час ды «па жаданні працоўных», знікалі з нашай рэчаіснасці, i знііслі ўсе, за выключэннем іўеўскай, якая ацалела i якую мне абяцалі сёлета паказаць.
А пакуль што ўчора я пабачыў новую мячэць, другую ў Беларусі пасля Іўя, у Смілавічах, у якіх я, дарэчы, ніколі яшчэ не бываў. Сучасная па сілікатна-белай цэгле, міжнародна-ісламская, бо збудаваная ў значнай меры за даляры зямлячкі, што апынулася ажно ў Кувейце.
Зацяжное маленне ў бясконцых глыбокіх паклонах.
А высока над мінарэтам,— я выйшаў на двор адзін,— над агародамі далекаватай ускраіны мястэчка — жаваранак, якому трэба грэцца песняй.
* * *
Сярод мірскіх татараў, якіх больш ці менш ведаў, апроч кажушнікаў ды агароднікаў, помніцца стрункавысокі, прыемна інтэлігентны загадчык раённага аддзялення сувязі.
Пагодлівая восень сорак чацвёртага. Нейкі дзядзька звяртаецца да начальніка з пытаннем, ці можна яму выпісаць газету. «Пожалуйста, вот вам местная «Стяг свободы», вот областная «Червонная звезда». А дзядзька, расчаравана: «Ну, усё гэта гаўно, адны калхозы. Мне, таварыш, каб гэта «Праўду» або «Ізвесція».— «К сожалению, пока ничем не могу вам помочь...»
А часова выконваючы абавязкі рэдактара таго самага гаўнянага «Сцяга свабоды», значыцца, я —толькі засмяяўся ў душы i запомніў гэта больш як на паўстагоддзя.
* * *
«Зямля стаіць пасярод свету...» Добрая кніга, падрыхтаваная Уладзімірам Васілевічам. A ўсё ж ёсць у ёй крыху славутага «вясковага ідыятызму». Скажам, ката жывога закопваць, каб на тым полі «дашчэнту знішчыць» асот, або «калі хочаш нашкодзіць суседу, то сей, ідучы яму насустрач... Тады ў суседа жыта прападзе». Адламаны на малацьбе кавалак цэпа, кінуты ў бок хаты непрыяцеля, «выкліча там няшчасце i бойку».
Няхай сабе навука i павінна захоўваць усё, але ж чытаць такое нявесела. I здзіўленне бярэ, колькі людзям ды пакаленням трэба было тыя павер'і збіраць, запамінаць у найменшых, абавязковых драбніцах, на што сыходзіла разумовасць, духоўнасць чалавека працы.
* * *
I Сянкевіч лічыў, што ў будучыні пісьменніцкі дзённік будзе найважнейшым літаратурным жанрам. Прачытаў я пра гэта ў газеце «Polityka», без спасылкі, дзе пан Генрык, вялікі спецыяліст na «fikcji literackiej», пісаў ці гаварыў такое.
* * *
«Шасцімоўны слоўнік прыказак». Нямала падобных, ад латыні да нашых, як падобна ў кожнага народа тое, што нараджае агульналюдскую мудрасць. Прыемна ад гэтай агульнасці, ад моўных залацінак мудрасці i вобразнасці. Можна было б i нацытаваць. Мне — толькі сваё, рускае i нямецкае. Да латыні яшчэ звяртаюся, а французскае ды англійскае нават i прачытаць надежна не магу. Толькі што ў перакладзе. Як i лацінскае.
* * *
...Як мы ўтрох, наш Міша, Валодзя i я, да снедання палажылі старому Калесніку добрую лугавіну над Серваччу — зноў прыгадалася тая раніца, той роены луг, спраўныя косы, маладыя сілы i дружба наша светлая, нейкая затоеная песня роднай сувязі з прыродай i сялянскай працай...
* * *
Успомнілася слова выскрабак i той маленькі боханчык з рэшткі цеста ў дзяжы, гарачы i духмяны падарунак малому ад маці, i тое яшчэ значэнне слова пра найменшага ў сям'і, любімага мамай ці не найбольш з усіх народжаных ёю, бо апошненькага ў шчасці i пакутах мацярынства.
А выскрабак наш — колобок па-руску, chlebek па-польску, яшчэ раз колобок, па-ўкраінску,— гэта так казачна-хораша, з невычэрпнай паэзіі маленства.
* * *
Я стараўся добра пісаць на роднай мове... Не, так нельга. Як быццам я стараўся, практыкаваўся дыхаць чыстым паветрам,— а я ж ім проста шчасліва дыхаў... A ўсё ж няясна i так сказалася.
* * *
Калі б які злосны разумнік на сустрэчы са студэнтамі (зрэдку трапляліся i такія) сказаў мне, што я мала i слаба пішу, можна было б адказаць: