* * *
Дачытаў «Дочь» Аляксандры Львоўны Талстой. Не толькі магутная, але i паслядоўная на сваім жанчына. I ўспомнілася, як у пяцьдзесят другім годзе хтосьці з наведвальнікаў Яснай Паляны спытаўся ў экскурсаводи пра гэтую дачку Льва Мікалаевіча i атрымаў адказ, што «это имя не упоминается здесь по просьбе родных великого писателя...». Хоць ты скажы, што па просьбе i яго самога,— як ілгаць, дык ілгаць!..
Усё ж такі, як цвёрда трэба было верыць у сваё i як далека наперад бачыць, каб сёння можна было i друкаваць такое ў Pacii, i не здзіўляцца гэтаму, як першаадкрыццю. Веры тут больш, чым бачання.
* * *
Юхан Смуул i Георг Отс не прызнаюцца маладой Эстоніяй, бо «пры Саветах яны былі ў заслугах». Шкада ix, крыўдна за ix не толькі як эстонцаў, патрыётаў, але i як мастакоў, што так нямала зрабілі для ўсіх людзей.
Успамінаецца, з якой прыемнасцю чытаў я ў вёсцы Смуулаву «Лядовую кнігу», a ў дарозе на Далёкі Усход ягоныя вершы, як я заўсёды любіў слухаць мужнага душою Отса.
Маладая Беларусь таксама нямала мудрагеліла, а пра эстонцаў можна было думаць, што яны разумнейшыя.
* * *
Тры паэты з трох розных пакаленняў. Імёнаў ix не назаву, думаючы пра кроўную крыўду ў адказ. А ва ўсіх ix аднолькавая ўпэўненасць, што слова з рыфмай, вузкім слупочкам само па сабе ўжо мае незвычайную сілу i значнасць, якія забяспечаць яму... прынамсі, даўгалецце, а то i вечнасць. Булава ў нашых ранцах муляе да самага канца. Старэйшага за мяне i маладзейшага прачытаў можна сказаць, па даўнім знаёмстве, a зусім маладога — з думкай: а можа, я i памыляюся наконт яго несапраўднасці. Ды вось ад усіх трох вялікіх газетных падборак дыханула амаль аднолькавай нудой, i як быццам упершыню падумалася, як бязлітасна бяздумна многа ў нас такой, умоўна кажучы, паэзіі, як невядома, куды з ёю падзецца!..
Зусім недалёчка пытанне: а з прозай што, лепш? Якое там! Калі ў «паэзіі» загоны ды загончыкі, дык у «прозе» — абшары, панскія ці калгасныя. I двукоссе таксама, i нуда адпаведна разлеглая.
А яшчэ ж i бескантрольнасць пад выглядам свабоды слова, i адсутнасць свабоднага адбору, аб'ектыўнай рэдактуры. Асабліва ў выданнях «за свой кошт», з зусім ужо апушчанымі лейцамі...
* * *
Міша быў у Наваградку, гімназістам, Колі недамагалася ці проста так было ім з мамай вырашана, што на начлег з коньмі магу паехаць i я, сямікласнік. Не памятаю, з кім з суседніх хлопцаў ці мужчын паехаў,— у памяці сядзіць i зноў вось, чытаючы Кіркора ў «Живописной России», ажыло тое, як ноч нечакана задажджылася i ў кішэньцы майго пінжака да роскісу намоклі тонкія папяроскі «Wanda», найтаннейшыя з тых, што меліся ў нашай краме. Маё курэнне, дзеля даросласці i маладзецтва, так i не адбылося. Відаць, першы гэта быў i апошні раз, бо курыць я i не пачаў, i не прывык — да дзён акупацыі, калі i я падцаўся такой усенароднасці, каб назусім пакінуць курыць ажно ў лютым пяцьдзесят сёмага.
Другі начлег. Увосень, здаецца, трыццаць сёмага, час, калі атава на нізах пакошана, a ўзмежкі над Вушай пакінуты для спасвання. Пра таго, з кім я быў на тым начлезе, апошняе, сёлетняе расказала пляменніца, наведаўшы мяне ў бальніцы. Коля-Цюлік, пра якога я пісаў у апавяданні «Над фатаграфіяй», памёр, аказваецца, самахоць, павесіўся ад безвыходнасці. Жонка, дзяўчынай калісьці даволі сімпатычная, удзельніца нашай самадзейнасці, весялуха, якую я сяк-так навучыў чытаць па-беларуску, каб сама магла вывучыць ролю, вырашыла дажываць у сына ў горадзе, а мужыка ды бацьку ў адной асобе пастанавілі з вучоным сынам, мне незнаемым, здаць у абласны «дурдом». I здалі. А там паглядзелі, што няхай сабе чалавек, як ім сказалі ягоныя жонка i сын, i хадзіў пяць гадоў у першы клас польскай школы, у якой яна закончыла ўсе тры класы, у цэлым зусім нармальны, можа вярнуцца ў родную хату, балазе яна яшчэ не прададзена. Ён i вярнуўся, каб там неўзабаве закончыць яшчэ адзін раздзельчык дзікай хронікі нашых i вясковых дзён вераўчанай пятлёю.
Пачуўшы гэта, я зноў успомніў яго, бяскрыўднага Цюліка, на год старэйшага за мяне сына нашага суседа, бывалага ды начытанага дзядзькі Паўлюка, прататыпа ў некалькіх маіх творах.
Коней нашых, адну ягоную кабылу i дзве маіх, мы пусцілі на ўзмежак над ракою, a самі ляглі пад капой атавы, так азначыўшы граніцу дазволенага для папасу.
На капе над нашымі галовамі лёг, умасціўся мой верны Жук, герой апавядання «Ветэрынар».
Калі я ездзіў на начлег у поле, на іржышча з густой канюшыннай атавай, Жукову адданасць можна было праверыць i так, што коней я навязваў на доўгія тонкія ланцугі, шпянькі паўбіваўшы каменем, які i ўпоцемку няцяжка было знайсці, і, сказаўшы Жуку: «Ляжы, а я пайшоў», сам падаваўся ў Маласельцы. Яны былі i бліжэй, i ўсё-такі вёска не свая, што цікавей. Вярнуўшыся, часамі i пазнавата, Жука я заставаў на службовым пасту. Рэшту ночы мы караталі ўдвух, я ў гаматнай суконнай бурцы, а ён у сваім назаўсёды сезонным чорным, гладкім кажушку, часцей за ўсё i грэючыся ўзаемна.