Заўваж, што я гаварыў пра выключны спрыт, як абавязковую ўмову поспеху ў такiм рызыкоўным i цяжкiм учынку. Я маю намер даказаць, што, па-першае, здзейснiць такое было магчыма, а па-другое, - i гэта самае галоўнае, - хачу, каб ты ўявiў сабе, якую надзвычайную, амаль звышнатуральную спрытнасць трэба мець, каб зрабiць такi скачок.
Ты, вядома, скажаш, карыстаючыся юрыдычным лексiконам, што, каб "забяспечыць пераканаўчыя доказы, я павiнен хутчэй утойваць, чым прызнаваць у поўнай меры спрытнасць, неабходную ў дадзеным выпадку". Такая практыка, можа, прыдатная да юрыспрудэнцыi, але толькi не да аналiтычных разважанняў. Мая канчатковая мэта - iсцiна. Блiжэйшая задача - даць табе магчымасць супаставiць надзвычайную спрытнасць, пра якую я толькi што гаварыў, з вельмi своеасаблiвым пранiзлiвым (альбо рэзкiм) голасам i невыразнай гаворкай чалавека, аб нацыянальнасцi якога не знайшлося нават двух аднолькавых меркаванняў i якi гаварыў так, што нельга было разабраць нiводнага складу.
Пры гэтых словах у маёй галаве мiльганула нейкая яшчэ зусiм цьмяная здагадка наконт таго, пра што гаварыў Дзюпэн. Здавалася, вось-вось, i я ўсё зразумею. Так часам чалавеку здаецца, што ён зараз нешта ўспомнiць, але ўрэшце ўсе намаганнi застаюцца марнымi. Мiж тым мой прыяцель працягваў:
- Як бачыш, я раблю цяпер нацiск не на пытаннi аб тым, як забойца ўцёк з дому, а як ён там апынуўся. Мне хацелася, каб ты ўсвядомiў, што i тое i другое было здзейснена адным i тым жа шляхам i ў адным i тым жа месцы. А зараз вернемся ў пакой. Што мы там убачылi? Як паведамлялася ў газетах, шуфляды камоды былi перарыты, хоць многiя рэчы засталiся на сваiх месцах. Такое заключэнне з'яўляецца абсурдным. Яно не больш чым меркаванне, ды i то - не вельмi разумнае. Адкуль мы можам ведаць, што там было раней, можа, у шуфлядах i не было нiчога, акрамя знойдзеных рэчаў? Мадам Л'Эспанэ i яе дачка жылi вельмi адасоблена, нiкога не прымалi i рэдка выходзiлi на людзi - у iх не было патрэбы часта мяняць уборы. Убраннi, якiя знайшлi, ва ўсякiм разе, не самыя горшыя, што маглi мець гэтыя панi. Калi злодзей паквапiўся на адзенне, дык чаму ён не ўзяў самых лепшых рэчаў - чаму не захапiў з сабой усяго. Да таго ж, калi ён спакусiўся жаночай бялiзнай, чаму ён адмовiўся ад чатырох тысяч франкаў золатам? Бо золата ж засталося ў пакоi. Суму, згаданую месье Мiньё, банкiрам, амаль некранутай знайшлi ў мяшэчках, што ляжалi на падлозе. Таму я хачу, каб ты выкiнуў з галавы памылковае меркаванне аб матывах забойства, якiя ўзнiклi ў палiцэйскiх галовах на падставе той часткi сведчанняў, у якой iшла размова пра дастаўленыя на дом грошы. Супадзеннi, у дзесяць разоў больш здзiўляючыя, чым дастаўка грошай, а потым забойства праз тры днi пасля атрымання iх клiентам, здараюцца кожную гадзiну на працягу ўсяго нашага жыцця, мы iх нават не заўважаем. Супадзеннi - гэта наогул вялiкая перашкода на шляху тых фiлосафаў, адукацыя якiх не прадугледжвала знаёмства з тэорыяй верагоднасцi - той самай тэорыi, якой найбольш слаўныя аб'екты чалавечых даследаванняў абавязаны сваёй не менш слаўнам iлюстрацыяй. Вядома, калi б у дадзеным выпадку золата знiкла, да таго факта, што яго прынеслi за тры днi да забойства, ставiлiся б як да чагосьцi больш значнага, чым простае супадзенне. Гэты факт пацвердзiў бы менавiта такую версiю матыву забойства. Але калi з улiкам рэальных акалiчнасцей справы мы будзем лiчыць золата матывам гэтага гвалтоўнага злачынства, то павiнны пагадзiцца з тым, што злачынца быў настолькi нерашучы i настолькi дурны, што забыўся i пра золата, i пра тое, дзеля чаго ён усё гэта зрабiў.
Цвёрда памятаючы пра тыя акалiчнасцi, на якiя я звярнуў тваю ўвагу: своеасаблiвы голас, надзвычайную спрытнасць i незразумелую адсутнасць матыву ў такiм неверагодна жорсткiм забойстве, - зноў звернемся да жудаснай карцiны злачынства. Вось ахвяра, якую задушылi голымi рукамi i запхнулi ў дымаход унiз галавой. Звычайныя злачынцы так не забiваюць. I ва ўсякiм разе не хаваюць трупаў забiтых. Пагадзiся, у тым, што труп зацiснулi ў дымаход, ёсць нешта больш чым ненатуральнае - гэта нiякiм чынам не адпавядае нашым уяўленням пра чалавечыя ўчынкi, калi нават i ўявiць, што дзейнiчалi канчаткова дэградыраваныя тыпы. Уявi сабе, якую трэба мець сiлу, каб запхнуць труп у дымаход - знiзу ўверх, што некалькi мужчын агульнымi намаганнямi ледзь выцягнулi яго адтуль - зверху ўнiз.
Звярнi ўвагу i на iншыя праявы гэтай неверагоднай сiлы. На камiне знайшлi тоўстыя пасмы - вельмi тоўстыя - сiвых чалавечых валасоў. Iх павыдзiралi з каранямi. Ты ўяўляеш, колькi трэба сiлы, каб вырваць вось так з галавы адразу дваццаць або трыццаць валасоў! Ты ж, як i я, бачыў тыя пасмы. На каранях жудаснае вiдовiшча! - запяклiся кавалкi скуры, паздзiранай з галавы - доказ той неймавернай сiлы, з якой адным махам вырвалi з каранямi, вiдаць, паўмiльёна валасоў. Горла старой не проста перарэзалi - адсеклi галаву, а ў руках забойцы была звычайная брытва. Звярнi таксама ўвагу на звярыную жорсткасць злачынства. Я не гавару ўжо пра сiнякi на целе мадам Л'Эспанэ. Месье Дзюма i яго шаноўны калега месье Эцьен лiчаць iх вынiкам удараў нейкай тупой зброяй, i трэба сказаць, панове маюць рацыю. Тупой зброяй, цяпер гэта ўжо вiдавочна, быў брук, на якiм аказалася мадам Л'Эспанэ, калi вывалiлася з акна, застаўленага ложкам. Аднак гэта iдэя, якая, хоць i здаецца цяпер вельмi простай, не прыйшла ў галаву палiцэйскiм, яны не звярнулi ўвагi на шырыню аканiц - i гэта таму, што праз тыя самыя цвiкi канчаткова атрафiравалiся ўсе iх здольнасцi думаць i такiм чынам пагадзiцца з магчымасцю таго, што вокны ўсё ж маглi адчыняцца.
Калi цяпер яшчэ i ўважлiва паразважаць наконт незразумелага беспарадку ў спальнi, застаецца толькi супаставiць неймаверны спрыт, нечалавечую сiлу, звярыную жорсткасць, беспадстаўнасць крывавага забойства, неверагодную жахлiвасць зусiм не ўласцiвых чалавеку паводзiн i незразумеласць iнтанацыi голасу людзям самых розных нацыянальнасцей, якiя не змаглi разабраць не тое што нiводнага слова, але нават складу. Што ж вынiкае з усяго гэтага? Якi вобраз я стварыў у тваiм уяўленнi?
У мяне ад гэтага пытання па целе папаўзлi мурашкi.
- Вар'ят, - усклiкнуў я, - гэта справа рук шаленца, якi, вiдаць, уцёк з блiжэйшага вар'яцкага дома.
- У нейкай ступенi, - заўважыў Дзюпэн, - твая версiя не такая ўжо i недарэчная. Але выкрыкi вар'ята нават у час самых шалёных прыпадкаў непадобныя на гукi таго голасу, што чулi людзi, калi беглi ўверх па лесвiцы. У вар'ята ёсць нацыянальнасць, мова. Ён можа вярзцi нешта незразумелае, вымаўляючы словы без усялякай сувязi, але захоўваючы тым не менш сувязь памiж складамi. Апрача таго, валасы чалавека, хоць i вар'ята, непадобныя на тыя, што я трымаю ў руцэ. Я выцягнуў гэтую пасмачку са счэпленых у кулак пальцаў мадам Л'Эспанэ. Ну, што ты наконт гэтага скажаш?
- Дзюпэн! - усклiкнуў я канчаткова разгублены. - Валасы гэтыя вельмi незвычайныя - яны не чалавечыя!
- А я i не сцвярджаю, што яны чалавечыя, - сказаў Дзюпэн, - але перш чым прыйсцi да нейкай высновы, хачу, каб ты зiрнуў вось на гэты рысунак, якi я намаляваў на паперы. Гэта дакладная iлюстрацыя той часткi сведчання, дзе iшла гаворка пра "чорныя сiнякi i глыбокiя сляды ад пазногцяў" на шыi мадэмуазель Л'Эспанэ, а таксама i другога сведчання, якое атрымалi ад паноў Дзюма i Эцьена, дзе iшла размова пра "шэраг сiнiх плям, што вiдавочна былi слядамi пальцаў".