- Паслухайце, прыяцель, - спагадлiва звярнуўся да яго Дзюпэн, - паверце слову дваранiна i француза - мы не збiраемся зрабiць вам нешта дрэннае. Мне добра вядома, што вы не вiнаватыя ў тых крывавых забойствах, што адбылiся на вулiцы Морг. Аднак, разам з тым, нельга сцвярджаць, што вы не маеце да iх нiякага дачынення. З таго, што я ўжо сказаў, вы, вiдаць, здагадалiся, што я валодаю крынiцай iнфармацыi наконт гэтай справы - пра iснаванне якой вы нават не здагадвалiся. Абставiны складваюцца наступным чынам. Вы не зрабiлi нiчога такога, за што вас маглi б прыцягнуць да адказнасцi. Вас нельга абвiнавацiць у рабаўнiцтве, хоць вы маглi беспакарана завалодаць чужымi рэчамi. Вам няма чаго хаваць, i няма падстаў для ўтойвання чагосьцi. З другога боку, згодна прынцыпам гонару, вы павiнны засведчыць усё, што вам вядома. За кратамi аказаўся бязвiнны чалавек, якога вiнавацяць у забойстве, а вы можаце вызначыць сапраўднага злачынцу.
Словы Дзюпэна падзейнiчалi - матрос у значнай ступенi ачуняў, але ад яго былой самаўпэўненасцi нiчога не засталося.
- Ну, што ж, застаецца спадзявацца на божую лiтасць, - адказаў матрос, крыху памаўчаўшы. - Няхай будзе так, я раскажу вам усё, што ведаю пра гэту справу. Трэба быць дурнем, каб спадзявацца, што вы хоць напалову паверыце маiм словам. I ўсё ж я не вiнаваты, i хай мяне пакараюць смерцю, але я вам раскажу ўсё як на споведзi.
Паведамiў ён, па сутнасцi, наступнае. Нядаўна ён плаваў на астравы Iндыйскага архiпелага. Кампанiя матросаў, у якой быў i ён, выйшла на бераг у Барнеа i накiравалася на прагулку. Яны з таварышам злавiлi арангутанга. Кампаньён хутка памёр, i матрос застаўся адзiным уладальнiкам жывёлiны. Перажыўшы шмат турбот праз неўтаймавальны нораў малпы ў час вяртання на радзiму, ён нарэшце здолеў прывесцi яе ў свой парыжскi дом, дзе i трымаў як мага далей ад цiкаўных вачэй суседзяў, чакаючы, пакуль у арангутанга зажыве пашкоджаная на караблi нага. Матрос разлiчваў яго выгадна прадаць.
Неяк вярнуўшыся дадому з гулянкi, а было гэта ў тую ноч, дакладней, у тую ранiцу, калi адбылося забойства, матрос убачыў у спальнi арангутанга, куды той залез, вырваўшыся з суседняй каморкi, дзе яго звычайна трымалi за, здавалася, надзейна замкнёнымi дзвярамi, трымаючы ў руцэ брытву i намылiўшыся па ўсiх правiлах, малпа сядзела перад люстэркам i збiралася галiцца, пераймаючы дзеяннi гаспадара, за якiмi, несумненна, назiрала праз замочную адтулiну. Матрос напалохаўся, убачыўшы такую грозную зброю ў руках небяспечнай жывёлiны, якой яна да таго ж так спрытна ўпраўлялася, i на некалькi хвiлiн разгубiўся. Аднак яму неаднойчы даводзiлася ўтаймоўваць арангутанга нават у момант яго неймавернай раз'юшанасцi пры дапамозе бiзуна, таму i цяпер ён збiраўся зрабiць тое ж самае. Убачыўшы бiзун, арангутанг кiнуўся да дзвярэй, паiмчаў унiз па лесвiцы i адтуль праз акно, якое, на жаль, было адчынена, скочыў на вулiцу.
Француз у адчаi пабег наўздагон. Малпа, па-ранейшаму трымаючы ў руцэ брытву, раз-пораз спынялася, азiралася, крывiла морду ў бок гаспадара i, падпусцiўшы яго зусiм блiзка, зноў кiдалася наўцёкi. Вось такiм чынам яны адбеглi далёка ад дома. Было тры гадзiны ночы, i на вулiцах панавала мёртвая цiшыня. Прабягаючы па завулку каля вулiцы Морг, уцякач звярнуў увагу на святло, мiгцеўшае праз адчыненае акно спальнi мадам Л'Эспанэ на пятым паверсе яе дома. Кiнуўшыся ў бок будынка, арангутанг заўважыў громаадвод, з надзвычайным спрытам палез наверх па сцяне, ухапiўся за аканiцу, якая была адчынена насцеж, i з яе дапамогай скочыў на спiнку ложка. На ўсё гэта спатрэбiлася менш хвiлiны. Апынуўшыся ў пакоi, арангутанг штуршком зноў расчынiў аканiцу.
Матрос не ведаў, радавацца альбо бедаваць. Ён вельмi спадзяваўся злавiць уцекача, бо наўрад цi той мог выбрацца з пасткi, у якую трапiў, мiнаючы громаадвод, а тут матрос якраз i меркаваў яго падлавiць. Але, з другога боку, яго непакоiла тое, што малпа магла нарабiць у доме. Менавiта гэта прымусiла матроса рушыць услед за жывёлiнай. Узлезцi ўверх па громаадводзе яму, матросу, было няцяжка; але апынуўшыся на ўзроўнi акна, што было злева, ён вымушаны быў спынiцца. Адзiнае, што ён мог зрабiць, дык гэта, учапiўшыся за аканiцу, зазiрнуць у акно. Ад жаху ён ледзь не звалiўся ўнiз. Якраз тады i пачулiся тыя жудасныя крыкi, што абудзiлi жыхароў вулiцы Морг. Мадам Л'Эспанэ i яе дачка, пераапранутыя ў начныя кашулi, вiдаць, разбiралi паперы ў жалезным куфэрку, выцягнутым на сярэдзiну пакоя. Ён быў адчынены, i паперы ляжалi побач на падлозе. Нябожчыцы, пэўна, сядзелi спiнай да акна, i, мяркуючы па тым, што памiж з'яўленнем арангутанга i iх крыкамi прайшоў некаторы час, яны заўважылi яго не адразу, вырашыўшы, што аканiца грукнула ад ветру.
Калi матрос зазiрнуў у акно, велiзарная жывёлiна трымала мадам Л'Эспанэ за валасы (распушчаныя, бо яна расчэсвала iх на ноч) i, iмiтуючы цырульнiка, круцiла перад яе тварам брытвай. Дачка нерухома ляжала на падлозе. Яна страцiла прытомнасць. Ад крыкаў старой жанчыны i ў вынiку яе супрацiўлення менавiта тады i былi выдраны з галавы валасы - мiрныя, вiдаць, спачатку намеры арангутанга саступiлi месца раз'юшанасцi. Адным рашучым рухам мускулiстай рукi ён ледзь зусiм не адрэзаў галаву старой.
Калi жывёлiна ўбачыла кроў, яе гнеў перайшоў у раз'юшанасць. Зубы арангутанга заскрыгаталi, вочы запалалi агнём. Ён кiнуўся на непрытомную дзяўчыну, учапiўся сваiмi страшэннымi кiпцюрамi за горла i не расцiснуў iх, пакуль тая не сканала. Азiрнуўшыся ў раз'юшанасцi на спiнку ложка, ён разгледзеў у цемры здранцвелы ад жаху твар гаспадара. Лютасць жывёлiны, якая, вiдаць, не паспела забыцца пра грозны бiзун, iмгненна перайшла ў страх. Разумеючы, што яго чакае пакаранне, арангутанг, вiдаць, вырашыў схаваць сляды сваiх крывавых дзеянняў i, ахоплены панiкай, замiтусiўся па пакоi, раскiдваючы i ламаючы мэблю, сцягваючы з ложка пасцель. Нарэшце ён схапiў труп дачкi i запiхнуў у комiн, дзе яго пасля i знайшлi; потым надышла чарга старой жанчыны, якую ён выкiнуў праз акно.
Калi арангутанг з сваёй знявечанай ахвярай з'явiўся ў акне, матрос прыцiснуўся да громаадвода i, хутчэй з'ехаўшы, чым злезшы ўнiз, кiнуўся адразу ж дадому, з жахам усведамляючы магчымыя вынiкi крывавага забойства i ахвотна даручаючы лёсу апекавацца арангутангам. Поўныя жаху воклiчы француза i раз'юшаныя крыкi малпы i былi якраз тыя галасы, што пачулi людзi, калi беглi ўверх па лесвiцы.
Вось, бадай, i ўсё. Арангутанг, вiдаць, знiк са спальнi старой, спусцiўшыся ўнiз па громаадводзе якраз перад тым, як узламалi дзверы. Ён жа, вiдаць, i апусцiў за сабой акно. Праз некаторы час малпу злавiў сам яе ўладальнiк i прадаў за вялiкiя грошы Jarden des Plantes*.
* Батанiчны сад (франц.).
Лё Бона адразу ж выпусцiлi на волю, пасля таго як мы пайшлi да прэфекта i ўсё расказалi (з каментарамi Дзюпэна). Гэты функцыянер добразычлiва ставiўся да майго прыяцеля, аднак не змог схаваць прыкрасцi ад такога павароту спраў i нават не ўтрымаўся, каб не зрабiць адной цi дзвюх саркастычных заўваг наконт таго, што кожны павiнен займацца сваёй справай.
- Няхай пабурчыць, - сказаў потым Дзюпэн, не палiчыўшы патрэбным заўважыць што-небудзь у адказ. - Няхай пафiласофствуе i супакоiць тым самым сумленне. Я рады, што перамог у яго ж замку. Тым не менш яму не варта здзiўляцца наконт уласнай няздольнасцi знайсцi разгадку таямнiцы, бо, па праўдзе кажучы, наш прыяцель прэфект занадта хiтры для таго, каб быць здатным зазiраць у глыбiню праблем. Яго ведам бракуе грунтоўнасцi. Адна галава без тулава, як у выявах багiнi Лаверны, цi, у лепшым выпадку, - галава ды плечы, як у траскi. Але ўсё ж ён добры хлопец. Асаблiва мяне захапляе яго здольнасць адным махам здабываць сабе рэпутацыю вялiкага разумнiка. Я маю на ўвазе яго манеру de nier ce qui, et d'expliquer ce qui n'est pas*.
* Адмаўляць тое, што ёсць, i тлумачыць тое, чаго не iснуе (франц.). Выказванне з рамана Ж.Ж.Русо "Юлiя, цi Новая Элаiза".
Пераклад: Уладзiмiр Шчасны