Чаго ж вы маўчыце? Прыміце мой выклік… (Маўчым доўга ўдваіх.)
…Дзе маё жыццё? Няўжо яно засталося адно ў маёй слабеючай галаве? Які жах! Мая галава — адзіны склад маіх успамінаў… Музей! Але ж я ніколі не жыў адзін… Я ўсё жыццё разам з усімі будаваў, ваяваў. Сядзеў у турме. У мяне не было аніякай спецыяльнасці, акрамя веры. Мая спецыяльнасць — верыць самому і вучыць веры іншых. Мне неставала часу вучыцца — тры класы прыходскай школы і партшкола… І я кіраваў вялікімі заводамі… У мяне заўсёды — адна-дзве сарочкі, пара шкарпэтак, штаны. А больш — навошта? Я жыў ад плана да плана, ад пяцігодкі да пяцігодкі. Вось першы корпус завода збудуем… Другі… Першую лінію пусцім… Другую… Гэтак дзесяткі гадоў… Яны імчаліся, згаралі… Лета, зіма, восень… Як сады цвітуць… Я гэта толькі ў старасці пабачыў… Мне здаецца, што я болей чым паўвека не пакідаў будаўнічай пляцоўкі… Памятаеце, у Маякоўскага: «Мне напляваць на бронзы мнагапуддзе. Мне напляваць на каменную слізь. Не скрыўдзім славаю, бо мы свае ўсё ж людзі. Агульным помнікам няхай нам будзе збудованы ў баях сацыялізм…»? Гэта ж наша вера, гэта ж наша Біблія!
У мяне засталіся толькі гэтыя каштоўнасці, каштоўнасці перажытага. Іх адабралі…
Калісьці ў мяне быў сын. Ён даўно памёр, мой сын Акцябр. У нас з ім быў любімы фільм «Чапаеў». «Эх, Пецька, — уздыхаў Чапаеў, — шчаслівы ты чалавек. Вось я неўзабаве памру, а вы з Анкай пры камунізме жыць будзеце. Паміраць не трэба». Сына няма. Унукі, праўнукі… Іншыя людзі… Родныя, але незнаёмыя. Яны мяне не заўважаюць, як старую рэч, зусім старую, непрыдатную для ўжытку. Мне няма куды пайсці. Я стары. Мне няма чым абараніцца. Мой час скончыўся. Час — лёс, як гаварылі старажытныя грэкі…
…Дамы са шкла і металу, лепшыя за палацы. Лімонныя і апельсінавыя сады сярод гарадоў. Старых амаль няма, людзі вельмі позна старэюць, бо жыццё цудоўнае. Усё робяць машыны, людзі толькі ездзяць і кіруюць машынамі. Нівы густыя і шчодрыя. Кветкі як дрэвы. Усе шчаслівыя. Радасныя. Ходзяць у прыгожых апратках — мужчыны і жанчыны. Вядуць вольнае жыццё працы і асалоды. Няўжо гэта мы? Няўжо гэта наша зямля? І ўсе гэтак будуць жыць?..
Чацвёрты сон Веры Паўлаўны са «Што рабіць?» Мікалая Чарнышэўскага. Падручнікі рэвалюцыі… Мы на памяць вучылі ў гуртках палітграматы. Як вершы. Нашай рэлігіяй была будучыня, якая ніколі не надыдзе. Я застаўся яе заложнікам…
Дзесяткі гадоў не бачыў. Не памятаў. Як іх гоняць прыкладамі, палкамі. Гоняць у халодныя эшалоны. Зіма. Мароз. Адчыняю на станцыі вагон: у куце вісіць на папружцы мужчына. Маці люляе на руках малога. Большанькі сядзіць і есць сваё дзярмо… Як кашу…
— Зачыняй! — крычыць камандзір. — Кулакоў на Калыму вязуць. Месца вызваляюць. Яны для будучыні не прыдатныя. Зачыняй.
Быццам сон… Быццам знаёмая станіца… Памятаў! Памятаў, як называецца… Забыўся…
Пад раніцу стала няўсцерп… Гэты страшэнны боль у суставах… Не мог успомніць, як усё-такі называлася гэтая станіца… Гэта доўжылася б бясконца. Як усё-такі яна называлася? Я не мог перастаць думаць пра гэта… Мне трэба было ўспомніць, каб палягчэла… Уяўляю, як гэта выглядала: дзед гайдаецца на папружцы ў шафе… Гэта пра мяне ўжо… Кепска, што дзіця гэта бачыла… Яно ўратавала мяне… Закрычала… Але яно гэта бачыла… Цяпер я падрыхтую пачак снатворнага, каб заснуць у сне. Вельмі падобна на інфаркт. Праўда, турбуе думка пра грэх самазабойства, але я, хай цяпер і сумняваюся, усё ж атэіст. Я марыў аб тым, каб рай быў на зямлі, забыўшы на тое, што ёсць пекла. Але калі ёсць Бог, ён мне даруе. Я быў шчыры… Я пакутаваў…
Не трэба згадваць маё імя… Я не магу вытрываць, што ён мяне там бачыў… У шафе… На папружцы… Новы маленькі хлопчык з майго роду… Майго семя… Але я хачу памерці… Ён мяне любіць пакуль маленькі. Як падрасце, будзе ненавідзець. Калі я вісеў у шафе, я быў страшны, а так буду смешным. Я не хачу целяпацца смешным і недарэчным у гэтым жыцці. Хай застанецца тое, што пра мяне ў энцыклапедыі напісана. Маю душу тут ужо ніхто не разумее…
Ад аўтара
З запіскі, пакінутай перад другой спробай самагубства, якая скончылася, як ён і хацеў, небыццём:
«…Я быў салдатам, я неаднойчы забіваў. Я забіваў, як і верыў, дзеля будучыні. Ніколі не думаў, што мне давядзецца абараняць мінулае. Я закрываю яго сваім старым сэрцам…»