En la jaro 1879, ricevinte la abiturientan ateston kaj arĝentan medalon en la gimnazio, li aliĝas al la medicina fakultato de la Moskva universitato.
Anton Ĉeĥov, estonta rakontisto kaj dramaturgo, studis tiutempe medicinon en la Moskva universitato. Li kaj Zamenhof studis kune du jarojn.
Dum li studis en la Moskva universitato, Zamenhof verkis unu el la unuaj gramatikoj de la jida lingvo, „Provo de gramatiko de novjuda lingvo”, originale en la rusa lingvo sub la kaŝnomo L. Gamzefon.
La 1an de Marto 1881, la revolucia organizaĵo Narodnaja Volja (Popola Volo) murdis caron Aleksandro la 2a. La situacio en Rusio rapide malstabiliĝis. Ondo de pogromoj, subtenataj de Narodnaja Volja kiel formo de revolucia konflikto kaj de la rusia registaro kiel distra manovro, leviĝis en kelkaj ukrainiaj urboj. Malgraŭ ke nur malmultaj judoj estis murditaj, la pogromoj maltrankviligis la judan intelektularon, kiu ekkonsciis, ke la asimiliĝo de la judoj en la rusia socio estas fiaskinta.
La financa stato de la familio Zamenhof malboniĝis ka,j ili ne plu povis teni la filon en Moskvo. Kvankam la juna Zamenhof provis gajni iom da mono kiel instruisto, tiajn okazojn malfacilis trovi por juna hebreo. Ŝajne li vivtenis sin per nur dek naŭ rubloj monate. Krome, ĉar la situacio malstabiliĝis post la atenco kontraŭ la caro, la junulo revenis en Varsovion fine de la dua studjaro kaj aŭguste 1881 reprenis la studojn ekde la tria jaro en la Varsovia universitato. En 1884 li finis la universitatajn studojn. En februaro 1885 li ricevis la gradon de kuracisto kaj unu monaton poste la medicinan diplomon de la Imperiestra Varsovia Universitato.
Esperanto
La pra-Esperanto
Unu el la ĉefaj referencoj pri la origino de Esperanto estas fama letero skribita (en la rusa) de D-ro. Zamenhof al pioniro de la Esperanto-movado Nikolaj A. Borovko, en la jaro 1895.
La ideo, al kies efektivigo mi dediĉis mian tutan vivon, aperis ĉe mi —estas ridinde ĝin diri— en la plej frua infaneco kaj de tiu ĉi tempo neniam min forlasadis; mi vivis kun ĝi kaj eĉ ne povas imagi min sen ĝi.
Kiam mi antaŭ 13 jaroj komencis mian laboron, tiam Volapük ankoraŭ ne estis en la mondo. (Zamenhof 1889)
Li frue rimarkis, ke internacia lingvo devas esti neŭtrala, apartenanta al neniu nacio aŭ etna grupo kiu povus esti privilegiita de ĝia uzo dum aliaj devus peni lerni kaj uzi ĝin kiel fremdan lingvon. Dum li studis la latinan kaj la malnovan grekan por eniri la Duan Klasikan Gimnazion en Varsovio, li pripensis ĉu unu el tiuj antikvaj lingvoj povus esti revivigita por denove ludi interlingvan rolon, sed ili ŝajnis al li tro kompleksaj por la komuna uzo. Li venis al konkludo ke nur nova artefarita lingvo, specife elpensita por esti facile lernebla kiel dua lingvo, taŭgus por tio.
Li klopodis starigi gramatikon bazitan sur la lingvoj de li konataj; sed elpensi deklinaciojn kaj konjugaciojn, senfinan amason da gramatikaj formoj kun siaj centoj da miloj da vortoj ŝajnis al li tasko tro granda por unu homo.
Dum la kvina gimnazia jaro, tamen, Zamenhof komencis ellernadi la anglan lingvon kaj la simpleco de ĝia gramatiko rimarkigis lin, ke la tiel nomata „riĉeco” de gramatikaj formoj estas nur sinsekvo de historiaj akcidentoj, tute ne necesaj por la lingvo. Per renovigita animo, li ekforĵetadis el sia lingvo neregulajn verbojn kaj ĉiujn balastajn kaj senbezonajn formojn, cele al simpla kaj senescepta gramatiko.
La komplekseco kaj la dikeco de la vortaro tamen daŭre maltrankviligis lin. Komence, li intencis solvi la problemon uzante serion da vortoj logike konstruitaj per kunigo da literoj (a, ab, ac, ad,… ba, ca, da,… e, eb, ec,… be, ce, de,… aba, aca, ada…, k.t.p) al kiuj li asociis arbitraran signifon. Tiajn solvojn, inspiritajn de la filozofiaj lingvoj elpensitaj en la 17-a jarcento, li tuj forĵetis ĉar malgraŭ ĝia logikeco, tiaj vortoj estis tre malfacile ellerneblaj kaj ankoraŭ pli malfacile memorigeblaj. Tio konvinkis lin, ke la vortaro devas baziĝi sur elementoj de ekzistantaj lingvoj, ĉefe latinaj-ĝermanaj. El tiaj lingvoj, kiuj fariĝis la plej diskonataj monde, li elektis prefere tiujn vortojn komunajn, kiuj konsistigis grandegan leksikon jam internacian. Tiu procedo, tamen, farus la vortaron de la nova lingvo tiel grandega kiel tiu de la ceteraj lingvoj, ĉar necesus starigi ekvivalenton inter ĉiu termino el nacia lingvo al la nova lingvo.
Unu fojon, kiam mi estis en la 6-a aŭ 7-a klaso de la gimnazio, mi okaze turnis la atenton al la surskribo “ŝvejcarskaja” (Drinkejo), kiun mi jam multajn fojojn vidis, kaj poste al la elpendaĵo “Konditorskaja” (Sukeraĵejo). Tiu ĉi “skaja” ekinteresis min kaj montris al mi, ke la sufiksoj donas la eblon el unuvorto fari aliajn vortojn, kiujn oni ne devas aparte ellernadi. Tiu ĉi penso ekposedis min tute, kaj mi subite eksentis la teron sub la piedoj. Sur la terurajn grandegulajn vortarojn falis radio de lumo, kaj ili komencis rapide malgrandiĝadi antaŭ miaj okuloj.
Li konsciiĝis, ke per malgranda difinita nombro da regulaj sufiksoj kaj prefiksoj aldonitaj al radikvorto eblas logike konstrui amason da derivitaj vortoj el la sama semantika kampo sen neceso lerni ilin unuope.
Je la komenco de la lasta jaro (la oka) en la gimnazio, li distribuis sian „Lingwe Uniwersala”, fruan version de Esperanto, inter siaj klas-kolegoj. La 17-an de Decembro 1878, en la hejmo de la familio Zamenhof, li festis kun la kolegoj la naskiĝon de la lingvo kaj kunkantis la jenan himnon en la nova lingvo:
Malamikete de las nacjes
Kadó, kadó, jam temp’ está!
La tot’ homoze in familje
Konunigare so debá.
Kiu estus en la nuna Esperanto:
Malamikeco de la nacioj,
Falu, falu, jam temp’ estas;
La tuta homaro en familion
Kununuigi sin devas 10 .
Malgraŭ ke nur la nomo „Lingwe Uniwersala” kaj la la supra kvar-versa himno supervivis el tiu frua projekto, tio sufiĉas por rimarki ke ĝi estis bazita sur la samaj tri ĉefaj principoj de la nuntempa Esperanto: internacia vortaro, regula gramatiko kaj vortoj formitaj pere de afiksoj.
Sian lingvan projekton Zamenhof interrompis por mallonga tempo dum li studis por la finaj ekzamenoj kaj poste ĉar li translokiĝis al Moskvo por studi medicinon. Post kiam li enloĝiĝis en Moskvo, tamen, li daŭre laboris pri sia projekto kaj eĉ enkondukis gravajn ŝanĝojn en la lingvon. Kiam li faris atentindajn ŝanĝojn, li ĉiam kontrolis ties taŭgecon ellaborante novajn tekstojn kaj tradukojn.