En oktobro 1889 Zamenhof pretigis la materialon por la dua numero de La Esperantisto , sendis ĝin al Schmidt, kaj forveturis el la Pola Reĝolando al Ruslando por trovi urbon, kie li povos esti sukcesa okulisto, laŭeble sola. Lia graveda edzino kun la filo Adamo, kiu naskiĝis la 11-an de junio 1888 en Varsovio, devis forveturi al Kaŭno ĉe sian patron.
Zamenhof veturis al urbo Ĥerson (suda Ukrainio) kie estis nur unu okulistino kaj kie li esperis trovi sufiĉe da klientoj por vivteni sin kaj sian familion. Tamen li ne sukcesis, kiel li mem rakontas:
[…] miaj tieaj enspezoj ne sole ne donis al mi eblon nutri mian familion, sed eĉ por mi mem ili ne sufiĉis malgraŭ mia tre modesta kaj tre avara maniero de vivado! Mi simple kaj litere, ofte, ne havis eĉ kion manĝi: tre ofte mi restadis sen tagmanĝo! Nek mia edzino, nek miaj parencoj ion sciis pri tio ĉi, ĉar mian edzinon mi ne volis malĝojigi, kaj en miaj leteroj mi konstante konsolis ŝin, ke estas al mi tre bone, ke mi havas tre bonajn esperojn, ke mi baldaŭ venigos ŝin al mi ktp. Tamen fine mi ne povis jam pli elteni kaj mi devis konfesi al mia edzino la tutan mian staton.
Kiam lian situacion malkovris lia edzino, ŝi konvinkis lin akcepti monan helpon de Aleksandr Silbernik, lia bopatro. Fine la situacio fariĝis ne plu eltenebla kaj en majo 1889 li revenis al Varsovio. Li ekloĝis ĉe la strato Nowolipki, n-ro 21. La 13-an de decembro 1889 naskiĝis Sofia Zamenhof, la dua infano.
Post la komenca prospera periodo venis financaj problemoj, ĉar en la urbo aperis ankoraŭ unu okulisto. Krome, Silbernik insistis, ke liaj nepoj estu edukataj en la ĉefurbo Varsovio. Silbernik komprenigis al sia bofilo, ke ĝis lia definitiva memstariĝo en Varsovio li devas flankenlasi Esperanton kaj dediĉi sin ekskluzive al sia profesio. La 16-an de oktobro 1897 la Zamenhofoj forlasis Grodnon kaj revenis en Varsovion. Ili ekloĝis ĉe la strato Dzika, n-ro 9.
La franca periodo de Esperanto
Zamenhof restis flanke de la movado dum kvin aŭ ses jaroj post kiam li revenis en Varsovion. Dume, la franca instruisto Louis de Beaufront, sukcesa propagandisto de Esperanto, gvidis la movadon sur nova vojo.
En januaro 1898, de Beaufront fondis la Societon por la Propagando de Esperanto (SPPE) kaj ties dulingvan periodaĵon L’Espérantiste (La Esperantisto). Li rimarkis ke la mistikaj, fratecaj ideoj de la slavaj kaj judaj Esperanto-pioniroj tute malfaciligas la antaŭeniron de la lingvo en okcidenta Eŭropo. Anstataŭe, en la propagando li substrekis la facilan lerneblecon kaj la praktikan utilon de la internacia lingvo.
Por pli efike propagandi la lingvon, de Beaufront sukcese klopodis varbi influajn individuojn. Inter la prestiĝaj novaliĝintoj estis profesoroj kaj instruistoj, eldonistoj, verkistoj (inter kiuj Jules Verne), sciencistoj, politikistoj, juristoj, ktp. Iliaj favoraj opinioj pri Esperanto estis konsiderataj pli gravaj ol tiuj de simpla Varsovia okulkuracisto, ĉar tiam Francion oni ankoraŭ konsideris la monda kultura kaj intelekta centro.
Inter la novaj adeptoj troviĝis: Émile Boirac doktoro pri filozofio kaj rektoro de la Universitato de Grenoble (kaj poste de la Universitato de Dijon); Carlo Bourlet, profesoro pri matematiko kaj aŭtoro de pluraj libroj; Théophile Cart, instruisto pri germana lingvo en la prestiĝa Lycée Henri IV kaj prezidanto de la Lingvistika Asocio en Parizo; generalo Hippolyte Sebert, membro de la Akademio de Sciencoj, monda aŭoritato pri balistiko, pioniro pri elektro, teknika direktoro de grava ŝtal-fabriko kaj prezidanto de la Internacia Instituto pri Bibliografio.
Januare 1903 la kontrakto estis reviziita laŭ maniero avantaĝa por Zamenhof. Tio ebligis al Zamenhof plene okupiĝi pri Esperanto. Samjare, li publikigis la Fundamentan Krestomation de la Lingvo Esperanto . Ĝi prezentas artikolojn represitajn el La Esperantisto 1889-1895 kaj el la unuaj verketoj aperintaj inter 1887 kaj 1902, kompilitaj kaj stile harmoniigitaj de Zamenhof por „servi al ĉiuj kiel modelo de esperanta stilo kaj gardi la lingvon de pereiga disfalo je diversaj dialektoj” 12
Junie 1905 estis jam ĉirkaŭ trideko da Esperanto-periodaĵoj. Presa Esperantista Societo , la unua komerca entrepreno esperantista en la mondo, fondiĝis en Parizo la 12-an de februaro tiujare.
Esperanto rapide disvastiĝis el Francio al Valonio, francparolanta Svislando, francaj kolonioj kaj, poste, al Italio, Hispanio kaj Britio.
La Esperanto-kluboj de Calais kaj Dover organizis la unuan internacian kunvenon, okazinta de la 7-a al la 8-a de aŭgusto 1904, kun ducent partoprenantoj. Dum la kunveno, la franca advokato Alfred Michaux proponis okazigi esperantan kongreson post unu jaro en Boulogne-sur-Mer, kie li estis tre aktiva Esperanto-instruisto.
La unua Universala Kongreso de Esperanto okazis en Boulogne-sur-Mer de la 5-a ĝis la 13-a de aŭgusto 1905 kaj altiris 688 partoprenantojn el ĉirkaŭ dudek landoj. La fakto ke Esperanto estis la sola laborlingvo de la kongreso vekis entuziasmon inter la partoprenantoj kaj disigis ajnan timon pri la taŭgeco de Esperanto kiel parolata lingvo.
Zamenhof opiniis, ke la kongreso en Boulogne-sur-Mer estos oportuna okazo por determini la socian kaj lingvan statuson de Esperanto. Li deziris jam antaŭ multe da tempo havi malpli da respondeco pri Esperanto kaj lia aspiro al kolektiva respondeco pliiĝis kiam novaj gvidantoj aperis en Francio. Ekde decembro 1889 Zamenhof proponis sensukcese krei Tutmondan Ligon de Esperantistoj, por funkcii kiel „la sola kaj absoluta leĝdonanto en nia afero”. En aprilo 1905, li denove proponis la kreon de Ligo por solvi la lingvan kaj organizajn problemojn, sed la gvidantoj de la movado en Francio malaprobis la ideon.