Krom la organiza problemo, la afero pri lingva reformo devis esti solvita. Efektive, jam la kanada socialisto Albert Saint-Martin estis komencinta uzi en sia gazeto La Lumo arbitran alfabeton sen ĉapelitaj literoj. Zamenhof kaj de Beaufront protestis, sed la kanada gazeto estis subtenata de la franco Émile Javal, kiu, kune kun Saint-Martin, kuraĝigis Michaux meti la demandon pri la ĉapelitaj literoj en la kongresan tagordon.
La 28-an de julio, post pluraj tagoj en Berlino, Zamenhof alvenis en Parizo por la unua fojo en sia vivo. Ĉe la Hachette-oficejoj, li diskutis novan kontrakton. La 29-an, la Ministro pri Publika Instruado, Jean-Baptiste Bienvenu-Martin, akceptis lin kaj nomis lin kavaliro de la Honora Legio. Ĉe la Presa Esperantista Societo li renkontiĝis kun Cart, Fruictier kaj Lengyel. Li estis akceptita ĉe la Pariza urbodomo, prezidis premiceremonion por novaj esperantistoj, ĉeestis bankedojn, unu en Ejfelturo kaj alia en Hotel Moderne kun 250 gastoj. Li ankaŭ pasigis unu tagon en Rouen, kie li renkontiĝis kun Louis de Beaufront.
En Bulonjo Zamenhof estis invitita al la antaŭkongresa vespermanĝo kun Michaux kaj la gvidantoj de la Esperanto-movado en Francio, kiuj klopodis konvinki lin forigi la mistikajn fragmentojn de lia parolado kaj tute ne deklami la „Preĝon sub la verda standardo”. Zamenhof tamen rezistis la premon. Li nur akceptis ne legi la lastan strofon de la Preĝo, kiu esprimis alvokon por la unueco de ĉiuj religioj.
La timoj de la franca gvidantaro pri la publika reago al la Zamenhofa malferma parolado montriĝis tamen senbazaj: la Doktoron konstante interrompis aplaŭdoj.
…la unuan fojon en la homa historio ni, membroj de la plej malsamaj popoloj staras unu apud alia ne kiel fremduloj, ne kiel konkurantoj, sed kiel fratoj, kiuj ne altrudante unu al la alia sian lingvon, komprenas sin reciproke, ne suspektas unu la alian pro mallumo ilin dividanta, amas sin reciproke kaj premas al si reciproke la manojn ne hipokrite, kiel alinaciano al alinaciano, sed sincere, kiel homo al homo. Ni konsciu bone la tutan gravecon de la hodiaŭa tago, ĉar hodiaŭ inter la gastamaj muroj de Bulonjo-sur-Maro kunvenis ne Francoj kun Angloj, ne Rusoj kun Poloj, sed homoj kun homoj. Benata estu la tago, kaj grandaj kaj gloraj estu ĝiaj sekvoj!
Tiu parolado de Zamenhof estis rememorata de la kongresanoj kiel unu el la plej emociaj momentoj de iliaj vivoj.
La kongreso denove malakceptis la proponon de Zamenhof rilate al starigo de Ligo de Esperantistoj. Provizora Lingva Komitato estis tamen starigita por konsultiĝi kun Zamenhof pri lingvaj aferoj.
La Deklaracio difinas esperantiston kiel „ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto, tute egale por kia celo”.
Post la Bulonja kongreso, Esperanto komencis disvastiĝi rapide: laŭ la statistiko de la Centra Oficejo, ekzistis 434 Esperanto-asocioj en 1906, 756 en 1907, kaj 1266 en 1908.
Post la sukceso de la unua kongreso Zamenhof okupis sin pri la evoluo de la lingvo. Li traktis la aferon pri lingvaj demandoj en korespondado kun Javal. Li skizis siajn ideojn pri la disvolviĝo de la lingvo la 24-an de Septembro 1905, en longa, 28-paĝan leteron. Tie li agnoskis, ke la lingvo ne estas perfekta sed li opiniis ke la maloportunaĵoj estas nemultaj, korekteblaj kaj korektindaj. Li listigis ilin kaj atentigis ke tiuj ŝanĝoj necesigus enkonduki neologismojn , novajn vortojn kaj formojn kiuj ne anstataŭus la malnovajn sed ekzistus apud ili.
Zamenhof pretigis sian projekton kaj sendis ĝin al Javal la 18-an de januaro 1906. Javal estis seniluziigita, ĉar li ne proponis ŝanĝon en la alfabeto. En la estonteco, argumentis Zamenhof, ĉiu presejo kaj telegraf-stacio posedos la Esperantajn literojn kaj, dume, anstataŭ la ĉapelo oni aldonu „h” post la supersignenda letero tiel, kiel la germanoj uzas „e” por anstataŭi la umlaŭton. La efektivaj ŝanĝoj proponitaj estis malmultaj: kvar gramatikaj ŝanĝoj kaj kelkdek vortoj kaj afiksoj por anstataŭi kelkajn tro longajn aŭ miskrompeneblajn.
La dua Universala Kongreso de Esperanto okazis en Ĝenevo inter la 27-a de aŭgusto kaj la 5-a de septembro 1906 kaj pasis preskaŭ sen incidentoj. La demando pri la lingva reformo ne estis traktita en la kunvenoj.
En Ĝenevo, Javal konvinkis Zamenhof studi la demandon pri reformoj en praktika maniero kaj promesis pagi al li 250.000 frankojn se li faros tiujn ŝanĝojn, kiujn „li opiniis necesaj por faciligi la lernadon de la lingvo, ne nur por niaj samtempuloj, sed ankaŭ por estontaj generacioj”.
Zamenhof rifuzis la monon proponitan, kvankam, kun interezo de kvar procentoj ĝi estus permesinta al li forlasi sian medicinan praktikon kaj vivi libera de financaj malfacilaĵoj kun sia familio.
La Ido-skismo
En Januaro 1901, la francaj matematikistoj Louis Couturat kaj Léopold Leau fondis la _Delegacion por akcepto de internacia helplingvo_ 13 . Tiun ideon ili havis rimarkinte la malfacilaĵojn rilate al komunikado kiujn suferis la diverslandaj partoprenantoj en la Universala Ekspozicio okazinta en Parizo en la jaro 1900.
Tiu Delegacio konsistis el aro de akademianoj kies celo estis peti al la Internacia Ligo de Akademioj, ke ĝi esploru, kiu el la ekzistantaj artefaritaj lingvoj taŭgas plej bone por la rolo de lingvo internacia, aŭ mem elekti komitaton kiu esploru tiun demandon.
Por alporti fundamenton sur kiu bazi la decidon, Couturat kaj Leau esploris la historion de helplingvoj kaj analizis ĉirkaŭ 60 projektoj de paroleblaj artefaritaj lingvoj. La laboro konkretiĝis en la jaro 1903 en grava libro por la interlingvistiko, Histoire de la Langue Universelle (Historio de la Universala Lingvo). Esperanto montriĝis laŭ Couturat kaj Leau la plej taŭga el la ekzistantaj artefaritaj helplingvoj.
En la jaro 1906, la Internacia Asocio de Akademioj decidis ne trakti la demandon pri internacia helplingvo. Sekve, la Delegacio elektis Komitaton por mem trakti la aferon. Ĝin prezidis Wilhelm Ostwald, fama kemiisto, poste Nobel-premiito (1909). La vicprezidantoj estis la elstaraj lingvistoj Jan Baudouin de Courtenay kaj Otto Jespersen.