Hebreo en Varsovio ne bezonas fariĝi Polo aŭ Palestinano. Li estu simple honesta Pollandano. Tiel li povus resti ankaŭ Hebreo kaj homarano, kio estas la plej grava. Lerno de neŭtrala lingvo unuigus ĉiujn hebreojn en la mondo, kaj samtempe ligus ilin sur egala bazo kun ĉiuj ceteraj gentoj. (Privat, 1920)
Hilelismo
Post jaroj de cerbumado li publikigis siajn pensojn en Januaro 1901, en 78-paĝa libro en la rusa titolita „Hilelismo. Plano por solvi la hebrean problemon”.
Laŭ Korĵenkov (2010a, 36) tiu estas ŝlosila teksto por kompreni la Zamenhofan filozofion. La nomo „Hilelismo” aludas al la rabeno Hilel, fama klerulo kiu vivis en Jerusalemo en la lastaj jaroj antaŭ Kristo. Plej aŭtoritata klerulo pri la Leĝo (Torao) li interpretis ĝin prefere laŭ spirito , dum lia kontraŭulo, la rabeno Ŝamaj, kaj lia skolo prioritigis interpretadon laŭ vorto . Hilel — kies instruoj ricevis eĥon en Kristanismo kaj Islamo — fame resumis la Toraon laŭ la ora regulo:
„Kion vi ne volas, ke aliaj faru al vi, tion vi ne faru al aliaj. Jen la tuta Leĝo de Moseo. La cetero estas komentarioj.” (Babilona Talmudo, Ŝabat, p. 31a)
Per hilelismo, Zamenhof celis starigi neŭtralan religian ponton, per kiu judoj povus eliri el aparteco religia kaŭzita de la intima ligiteco inter juda religio kaj judeco. Tiu kunfandiĝo inter religio kaj etneco estis laŭ Zamenhof la kaŭzo fundamenta de la „juda problemo”: pro tio, li opiniis, la judoj povas esti nek absorbitaj de aliaj etnoj nek sorbi en si malsamajn popolojn. La libro ne estis amase disvastigita sed nur sendita al „negranda nombro da inteligentaj hebreoj” 18 kiel prov-balono.
Homaranismo
Pri tiu idearo etiko-religia li rakontis al Michaux en fama letero sendita antaŭ la unua kongreso okazinta en Bulonjo (1905) sed pri ĝi nenion diris publike, ĉar li ne volis endanĝerigi la disvastigon de Esperanto. Plie, lia judeco eĉ en Francio —kie ĵus okazis la afero Dreyfus— povus fariĝi aldona obstaklo al tio.
Ankaŭ juddevenaj francaj esperantistoj, kiuj sentis malmulton komunan kun la orientaj judoj, klopodis bremsi Zamenhof. Inter tiuj, Émile Javal atentigis lin, ke hilelismo tute ne havos ŝancojn esti akceptita en Francio; krome, se oni konsideras, ke plue necesas kaŝi la judan devenon de Zamenhof „tiel longe kiel la granda batalo ne estas gajnita” des pli danĝere, eĉ pereige, estus paroli pri tio. 19
Dum la unua kongreso, tamen, li ĝoje rimarkigis dum sia ovaciata kongresparolado ke tie „kunvenis ne Francoj kun Angloj, ne Rusoj kun Poloj, sed homoj kun homoj”. Ankaŭ lia plej religiema parto de la parolado, la „Preĝo sub la Verda Standardo”, estis same furore ovaciita, neatendite de la francaj gvidantoj, kiuj volis tute forigi ĝin. Zamenhof akceptis demetinur la lastan frazon „Kristanoj, hebreoj kaj mahometanoj: ni ĉiuj de Di’ estas filoj”.
Kuraĝigite de la frateca etoso kiu regis la unuan kongreson en 1905, Zamenhof decidis komuniki publike siajn konvinkojn pri la neceso de ekvivalento de interlingvo sur la religia plano. En januaro 1906 li publikigis anonime en Ruslanda Esperantisto broŝuron titolitan „Dogmoj de Hilelismo”, paralele en la rusa kaj Esperanto. Tie li proponis:
La Hilelistoj esperas, ke per la konstanta reciproka komunikiĝado sur la bazo de neŭtrala lingvo kaj neŭtralaj religiaj principoj kaj moroj, la homoj kunfandiĝos en unu neŭtrale-homan popolon, sed tio fariĝos iom post iom, nerimarkite kaj sen ia rompado.
La esperantistoj plejparte reagis al tia propono skeptike kaj malfavore; kelkaj, kiel de Beaufront, kritikis la nekonatan (sed suspektatan) aŭtoron per akraj artikoloj.
Ĉar la nomo hilelismo ankoraŭ montris klaran ligon al hebreismo kaj ĉar Zamenhof ne plu celis nur la judan popolon sed ĉiujn gentojn kaj religiojn, li reviziis la tekston kaj du monatoj poste aperigis en la sama revuo broŝuron titolitan „Homaranismo”, denove anonime.
Zamenhof deziris prezenti homaranismon okaze de la dua Universala Kongreso, sed Javal kaj Sebert, al kiuj li sendis la legotan paroladon persvadis lin ne legi la duan parton, kie li identigis la „internan ideon” de Esperanto kun homaranismo..
Lastaj jaroj
Demetinte la oficialan rolon pri Esperanto, Zamenhof povis ekagi en la ideologia sfero. Laŭ li la intergentan disecon kaj malamon kaŭzis ĉefe la malsameco de la lingvoj kal la religioj, kaj do „la intergenta diseco kaj malamo plene malaperos en la homaro nur tiam, kiam la tuta homaro havos unu lingvon kaj unu religion”. 20
En 1913 li proponis organizi Kongreson por neŭtrale-homa religio en Parizo lige kun la 10-a Universala Kongreso de Esperanto (1914), sed la Parizaj movadestroj malakceptis lian planon. Tiam li decidis okazigi apartan kongreseton en Berno, post la Esperanto-Kongreso en Parizo
En la sama jaro li aperigis novan version de la Deklaracio pri Homaranismo kaj unuafoje subskribis ĝin per sia propra nomo.
En la 9-a Universala Kongreso (Berno, 1913) Zamenhof unuafoje ĉeestis kiel simpla kongresano. La ĉefparoladon faris la svisa sciencisto René de Saussure, frato de la fama lingvisto Ferdinand de Saussure.
La 12-an de aŭgusto forpasis Carlo Bourlet. Sen la premo de Bourlet, Hachette perdis intereson pri Esperanto, kaj la oka kolekto de La Revuo (Septembro 1913 — Aŭgusto 1914) estis la lasta. Zamenhof devis ekserĉi novan eldonanton. Fine estis interkonsentite, ke la Zamenhofan tradukon de la Malnova Testamento—kies ellaboro okupis lian tutan liberan tempon— eldonos la Brita kaj Alilanda Biblia Societo .
En 1914 oni proponis al Zamenhof aliĝi al la Hebrea Esperanto-Asocio, kies fonda kunveno devus okazi en la Pariza kongreso. Zamenhof aprobis la ideon, sed, kiel homarano, li ne volis ligi sin kun iu ajn gento aŭ religio.
Tiun saman jaron li amare atestis kiel Esperanto, lingvo elpensita de li, hebreo, por detrui la intergentan malamon, estas uzata por disvastigi malamon kontraŭ judoj, tiam kreskantan en Pollando. La revuo Pola Esperantisto aperigis diversajn artikolojn antisemitismajn, pri kiuj Zamenhof sendis proteston al ties redaktoro.
Kelkajn semajnojn poste eksplodis la Unua Mondmilito. Survoje al la Pariza Kongreso, Zamenhof kaj Klara Silbernik estis haltigitaj en Germanio, kaj kiel civitanoj de malamika lando ili devis fari dusemajnan ĉirkaŭvojon tra Skandinavio kaj Peterburgo por reveni en Varsovion.
Pro la milito ne okazis la kongreso en Parizo, kaj ankaŭ ne la kongreso de neŭtrale-homa religio.
Fine de 1914 Zamenhof verkis sian alvokon al diplomatoj Post la granda milito kaj sendis ĝin al kelkaj esperantistaj redakcioj, por ke tiuj publikigu ĝin en Esperanto kaj en naciaj lingvoj. Li antaŭvidis, ke post la milito la diplomatoj reformos la mapon de Eŭropo, kaj li proponis fondi Unuiĝintajn Ŝtatojn de Eŭropo, starigi Konstantan Tut-Eŭropan Tribunalon per konsento de ĉiuj eŭropaj regnoj, kaj garantii kaj proklami, ke ĉiu lando morale kaj materiale apartenas al ĉiuj siaj filoj plene egalrajte.
Post la alvoko al diplomatoj Zamenhof preparis projekton de „porĉiama revizio de Esperanto”. La 28-jaran praktikan funkciadon de la lingvo li konsideris sufiĉa por evidentigi ĉiujn polurendaĵojn, kaj ke „maloportunaĵoj, kiuj ne estas trovitaj en la lingvo ĝis nun, estos trovitaj en ĝi neniam”.