— Не, не проста так мне ўчынены байкот,— казаў ён жонцы.
— А што здарылася? Чаму?
— Памаглі.
— Як? Хто? — занепакоілася жонка.
— Я ведаю хто,— з хітрай усмешкай чалавека, якога не абдурыш, адказаў ён.
Жонка паціснула плячамі. А муж, наваспечаны пенсіянер, ганарлівы, задзірысты, няўрымслівы, нічога лепшага не прыдумаў, як са зларадствам павыдаляць з камп'ютара e-mail-ы тых, хто яму не адпісваў, а з тэлефона— нумары тых, хто яму не адказваў. Тэлефон служыў яму як гадзіннік, а камп'ютар — замест газеты.
І далей пайшло як на арэлях ці як на хвалях: угару — уніз, радасць — непрыемнасць. Радасць, бо з дачкою ўсё было ладна: разумная, прыгожая, канчала журфак; непрыемнасць — шалапутны, бесталковы сын, старэйшы за дачку,— як у шаснаццаць гадоў атрымаў правы, павязаў на галаву бандану і сеў на байк, так, здавалася, да трыццаці пяці гадоў не здымаў з галавы банданы і не злазіў з байка, нідзе не працаваў, вёў лёгкае жы шё, а дзе лёгкае жыппё, там, само сабою, алкаголь, наркотыкі; то ён завязваў, то зрываўся, то яго пазбаўлялі правоў і адбіралі матацыкл, то вярталі назад.
Самусенка заўсёды адчуваў нейкую віну перад ім, з горыччу думаў, што мо таму яго Юрка такі, бо ён, бацька, усё жыццё памагаў уладкоўваць чужых дзяцей, а на роднае дзіця забыўся. Вось зноў узнялі ўгару арэлі — удачлівая дачка выйшла замуж за француза і паехала з ім у Парыж,— і адразу ж абрынулася хваля ўніз, на гэты раз не непрыемнасцю, а бядой: трагічна загінуў сын, разбіўся-такі ў авары на сваім матацыкле насмерць. Тут раптам адразу ўспомнілі пра Самусенку здрадлівыя сябры-знаёмцы, пачаліся званкі, пасыпаліся спачуванні, роспыты: што, ды як, ды чаму.
— Не сам — памаглі! — казаў Самусенка.
— Як — памаглі?
— Так. Перадазіроўка!
Ён неяк са смакам, ледзь не з гонарам вымаўляў гэтую «перадазіроўку», нібыта яе трэба было разумець як «мой сын загінуў геройскай смерцю на полі боя: прыкрыў сваім целам варожы дзот». Толькі-толькі пачалі з жонкаю звыкацца да ціхай, спакойнай адзіноты — і зноў уніз паляцелі арэлі: роўна праз год пасля сына, дзень у дзень, 11 верасня, па-народнаму — на Галавасека, раптоўна не стала жонкі. Пахавалі яе побач з сынам. На могілках людзей было яшчэ больш, чым на сынавым пахаванні, знаёмых, сяброў, радні, нават дачка з зяцем з Парыжа прыехалі, і ўсе звярталі ўвагу, што Самусенка нават не плакаў, наадварот, трымаўся аж занадта цвёрда і на роспыты зноў адказваў загадкава:
— Памаглі!
— Як гэта — памаглі? Дактары, ці хто?
— Не, не дактары. Я ведаю хто.
Насамрэч у выпадку з сынам, калі ён казаў «памаглі», ён меў на ўвазе, што гэтых адмарожаных байкераў за іх начныя гонкі ніхто не любіць, часта ім ад душы жадаюць хутчэй скруціць шыю, — атрымліваецца, загінуць Юры «памагла» канцэнтрацыя нелюбові да яго; а што да жонкі, тут Самусенка надумаўся, што студэнты, якіх ён некалі так бязлітасна і неабачліва рэзаў, таксама наўрад ці жадалі яму шчасця, хутчэй за ўсё ціхенька пракліналі і такім чынам «памаглі» набліжэнню яго бяды.
І Самусенка зажыў поўным бабылём. З часам ён нават як бы крыху здзічэў, а праз год зусім загнаў сябе ў фізічную і духоўную рэзервацыю. Ён звёў да мінімуму ўсе жаданні, замяніў іх звычкамі і рэжымам. Адзіныя вакенцы, праз якія ён пазіраў у свет, былі кнігі, камп'ютар, тэлевізія і дзве прагулянкі ад дома да метро, зранку і ўвечары. Адзінокі, стары, нікому непатрэбны, ён туляўся па кватэры і па вуліцы прыгорбленым ценем. На свой знешні выгляд ён махнуў рукою, галіўся раз на тыдзень і, калі пазіраў у люстэрка, заўсёды дзівіўся, чаму так хутка пачало расці шчацінне. Зрэдку выбіраўся на могілкі і хадзіў па дарожках між крыжоў, не ведаючы, што ён тут робіць. Была ў яго дача, і туды ён прыязджаў не часцей, чым раз на год,— нічога не саджаў, траву не касіў, стаяў, тупа глядзеў на лапухі і зноў дзівіўся, як імгненна ўсё прыйшло ў заняпад без жончыных рук.
З людзей ён ні з кім не кантактаваў. Быў у яго сусед, жыў праз вуліцу, былы яго студэнт, паэт, таксама адзінокі; з ім Самусенка не супраць быў бы пасябраваць, але паэт быў яшчэ больш эгаістычны, чым ён сам, заўсёды насцярожаны, нібы некалі раз і назаўсёды нечым напалоханы,— праўда, быў ён выдатны, пранікнёны лірык.
Ад самоты Самусенка нават падумваў завесці сабе сабачку ці ката, калі б не гідлівасць да іх паху. Хутчэй бы ўжо брытанскія вучоныя прыдумалі, а японскія сканструявалі такога робата, ці што, вельмі падобнага на ласкавага ката, але якога не трэба было б выгульваць, які не ліняе і не ходзіць па патрэбе.