Тады ж СП СССР, Інстытут сусветнай літаратуры імя А. М. Горкага і Акадэмія грамадскіх навук пры ЦК КПСС праводзілі прысвечаную 50-годдзю Савецкакага Саюза нараду з гучнай назвай «Гістарычная агульнасць — савецкі народ і літаратура сацыялістычнага рэалізму». Членаў Савета па крытыцы, якія былі на той час у Маскве, таксама запрасілі на гэтую нараду. А мне яшчэ і прапанавалі выступіць. Мерапрыемства мела афіцыёзнаказённы характар, панавала на ім юбілейная патака. Бо і сама тая гістарычная агульнасць, якую ўсяляк узвялічвалі прамоўцы, была штучнай прыдумкай брэжнеўшчыны.
Ды салідныя літаратары і навукоўцы на гэта не зважалі, а на ўсю катушку славілі русіфікацыю пад выглядам абароны двухмоўя, якое аб’яўлялася апошнім словам прагрэсу ў дзяржаўнай і пісьменніцкай практыцы, нібыта найбольш плённай для нацыянальных рэспублік.
З сур’ёзных пісьменнікаў да двухмоўных залічалі малдаваніна Іона Друцэ, Чынгіза Айтматава з Кіргізіі і нашага Васіля Быкава. Я ж заявіў, што Быкаў пісьменнік нацыянальны, ён піша па-беларуску, а сам стаў перакладаць свае творы на рускую мову толькі таму, што не мае добрых перакладчыкаў. У выніку яму даводзіцца рабіць двайную работу. I гэта нерацыянальная трата духоўнай энергіі.
А так званыя двухмоўныя пісьменнікі, па сутнасці, бязмоўныя, кажучы па-руску, «безъязыкие». Бо і родным словам не валодаюць, і жывой, кондава-глыбіннай рускай мовы не ведаюць. Таму іх бяду ніяк не выпадае выдаваць за прагрэс. Увогуле, толькі ў роднай стыхіі з найбольшым поспехам можа выявіцца сапраўдны мастак. У гэтым пераконвае і вопыт нашага класіка Максіма Багдановіча, які крытычныя артыкулы пісаў на ўсіх усходнеславянскіх мовах, але як паэт сцвердзіў сябе менавіта ў беларускім слове. Ягоныя ж рускія вершы куды слабейшыя. I гэта пры тым, што жыў ён у асноўным удалечыні «ад родных ніў» і выхоўваўся пераважна на рускай культуры.
З усіх прамоўцаў афіцыйную казуістыку не падтрымаў яшчэ Бесо Жгенці, старэйшы на той час грузінскі крытык (ён ужо даўнавата нябожчык), які вызначаўся ўменнем гаварыць дасціпна, са шматзначнай падкавыркай. Гэта ён казаў, што самае цяжкае не крытыкаваць пісьменнікаў, а хваліць іх. Пахваліш аднаго — коса глядзяць усе іншыя. Затое калі каго пакрытыкуеш, дык толькі ён адзін і незадаволены, а ўсе астатнія пасміхаюцца і ніякай крыўды табе не выказваюць.
Не буду сцвярджаць, што наша яршыстасць прыйшлася вельмі даспадобы арганізатарам нарады. Але і вялікага спалоху яны не выказалі, а проста вялі свой рэй па прадугледжанай праграме. Праўда, потым была выпушчана кніга (а ёй папярэднічалі і брашуркі з тэкстамі дакладаў і выступленняў), у якой прадставілі ўсіх прамоўцаў, акрамя мяне і Б. Жгенці. Кампанія не з горшых. I я асабліва не бедаваў. Ды і тое, што нас абышлі, выявілася трохі пазней.
А па прыездзе ў Мінск пры першай жа сустрэчы з I. Навуменкам я атрымаў ад яго добры наганяй. «Глядзі, хлопча, дагаворышся да таго, што і я не змагу абараніць», — шматзначна папярэдзіў Навуменка. Тады ён ужо быў загадчыкам кафедры беларускай літаратуры і, значыць, маім непасрэдным начальнікам. Сам ён на той маскоўскай нарадзе не прысутнічаў, выступлення не чуў. Але там быў нехта з кіраўнікоў БДУ. Ён і ўгледзеў крамолу ў маёй прамове.
Даволі сур’ёзна паўшчуваў і П. Шуба, на той час сакратар факультэцкага партбюро. У аспіранцкія гады мы з ім жылі ў адным пакоі, прыязныя адносіны захоўвалі і надалей. А тут пасада абавязвала на адпаведнае рэагаванне.
Словам, невядома, чым бы ўсё скончылася, калі б не падаспела яшчэ адна шчаслівая акалічнасць. З СП СССР мне зусім нечакана прыйшла падзяка за актыўны ўдзел у маскоўскіх мерапрыемствах, напісаная ад імя сакратарыята пісьменніцкай арганізацыі і завераная круглай пячаткай. Ніколі раней (і пазней таксама) я такіх падзяк не атрымліваў, хоць заставаўся членам Савета ажно да яго ціхага скону ў сувязі з распадам СССР. А тут такая шчодрасць! Хто да яе дадумаўся, не ведаю і цяпер, хоць на філфаку падазравалі, што ўсё арганізаваў я сам. Каб жа я мог рабіць такое! Фантастыка неймаверная.
Дайшла маскоўская падзяка з невялікім спазненнем, бо выслалі яе на старую кватэру, у якой жыла ўжо Вольга Іпатава. Яна і перадала мне выратавальны дакумент. Я паказаў яго Навуменку і Шубе (ён нават прабачэння папрасіў за ранейшае ўшчуванне), а потым занёс у галоўны корпус. На гэтым чарговую справу закрылі. Бо якія ж яшчэ могуць быць размовы пра крамолу, калі Масква дзякуе!