І засне ў настылай баразне,
Каб прачнуцца рунню па вясне,
Даганяць сябе спачатку.
Свету
Цесна думаць у зярнятку —
Ў вечнасці ў маленькім кулачку.
Ціха й скрыпка жаліцца смычку.
Хоча гук сябе
Пачуць спачатку.
Час аднойчы
Змесціцца ў зярнятку.
Рыгор Барадулін даўно сцвердзіў сябе як віртуозны майстар, паэзія якога прыемна здзіўляе цудамі вынаходлівасці. Незвычайная шчодрасць мастакоўскай фантазіі, а можна сказаць — і буянства яе, густата вобразнасці, забяспечаная яркасцю тропаў, асабліва кідкай метафарычнасцю і нечаканасцю трапнай асацыятыўнасці, рытмічная свабода і арыгільнасць, багацце гукапісу, увогуле дзівосная інструментоўка радка, уменне знайсці ў арсенале народнай мовы незацяганае, часта зіхоткаіскрыстае слова, ды і слова зусім звычайнае павярнуць так, што яно пачынае праменіцца новым святлом, — усё гэта ўласціва Барадуліну і выразна адчуваецца ў ягоных «Лістах у Хельсінкі».
Для нагляднасці нагадаю некалькі прыкладаў выяўленчай яркасці, характэрнай для паэта. «Высокая мелодыя тугі у незабытным краі ціха стыне». «За каўнер небасхілу змрок сцюдзёна цячэ». «Дыспут вечны сабакі вядуць дваравіта» (маюцца на ўвазе сабакі дваровыя). «Стомленасць, як памяркоўная пані, ціха ступае па гулкай жарстве». «І на іржышчы будзённасці колка босай душы». «Туга ў спакою на руцэ засне». «Трымае радасць дні свае ў прыполе. Жалоба ў чорнай хустцы плач нясе». «Сукі... укамянелі зоркамі ў бярвенні». «Слязою яблык дрыжыць на галіне». «П’яніць нявіннай віны віно». «Гурбы выгарбілі перапутак». «Гады маладыя адкукарэкалі». «Ружай хоча быць калючы дрот»... Прачытаеш такое, і становіцца зразумела, якая багатая, слухмяная і гнуткая наша мова, калі ёй аддае сваю душу выдатны паэт.
У «Лістах у Хельсінкі», як ужо гаварылася, шмат роздуму пра непазбежнасць для кожнага чалавека развітання з зямным жыццём. Адзначалася і тое, што да такога роздуму схіляе паэта ягоны ўзрост. Але душою, пачуццямі, сваім эмацыянальным светам, вастрынёю рэакцыі на рэчаіснасць Барадулін паранейшаму застаецца надзіва маладым. Ён і працуе з маладой энергіяй, нават апантанасцю: друкуе ўсё новыя цыклы вершаў, шмат перакладае, публікуе народныя песні, запісаныя ад маці. А які ён няўрымсліва-гарэзлівы ў параўнальна нядаўнім зборніку саланаватага народнага гумару «Здубавецця»! Значыць, жыве і будзе жыць Беларусь, калі ў яе ёсць такія самаахвярныя творцы.
Арыгінальнасцю вызначаюцца і быкаўскія малюнкі, змешчаныя ў кнізе «Лісты ў Хельсінкі». Яны даюць пэўнае ўяўленне пра тое, у якіх умовах жыў і што рабіў Васіль Быкаў у Фінляндыі, як ён успрымаў краіну, якая дала яму прытулак, хто наведваў выгнанніка, як ставілася да яго зарубежная грамадскасць і інш. Словам, інфарматыўнасць гэтых малюнкаў істотная. Яна павялічваецца і за кошт лаканічных быкаўскіх подпісаў-каментарыяў. У іх таксама адчуваюцца настальгічныя ноткі суму па Радзіме, зрэдку, як мне здалося, праглядвае і адценне жартоўнасці.
Так адбываўся абмен думкамі блізкіх сяброў. І добра, што гэтыя думкі цяпер маем магчымасць спасцігаць і мы.
2004 г.
СЛОВА МАЙСТРА НЕ СТАРЭЕ
Глыбокі след у нашай літаратуры пакінуў Іван Чыгрынаў. Чытацкай свядомасцю ён успрымаецца перш за ўсё як стваральнік пяці раманаў пра Айчынную вайну («Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужыя», «Вяртанне да віны», «Не ўсе мы згінем»). У гэтых раманах, аб’яднаных адзінствам герояў (Дзяніс Зазыба, Радзівон Чубар і інш.), паказана не толькі тое, як супроць гітлераўскіх прыхадняў змагаліся нашы людзі, але і як яны жылі ў той трагічны час. А між тым Іван Гаўрылавіч быў і выдатным майстрам апавядання. Паэт Масей Сяднёў, які стаў прататыпам чыгрынаўскага героя Масея Зазыбы, казаў: «У жанры апавядання я гатовы паставіць Івана Чыгрынава на першае месца, залічыць яго да ліку нашых класікаў. Апрача артыстызму, я вычуваю ў ім і наша, нацыянальнае — філасофію, псіхіку, быт, норавы нашага народа».
Сказана вельмі слушна. Лепшыя чыгрынаўскія апавяданні сапраўды вызначаюцца сваёй неардынарнасцю, глыбіннай праўдзівасцю. Пісьменнік і ў часы моцнага ідэалагічнага дыктату не баяўся выходзіць на вельмі складаныя жыццёвыя праблемы, хоць гэта было звязана з вялікай рызыкай. Рэзкія нападкі з боку ідэалагічных наглядчыкаў, якія і ў літаратуры больш за ўсё баяліся праўды, выклікала пасля апублікавання ў часопісе «Полымя» апавяданне «У ціхім тумане». Гэтая, па словах Л. Дранько-Майсюка, «маленькая трагічная сімфонія» ўпершыню была надрукавана ў 1963 годзе пад загалоўкам «Маці». Іван Чыгрынаў потым мусіў адмовіцца ад таго загалоўка і даць больш нейтральную назву, бо пісьменніка вінавацілі ўжо за тое, што ён па-чалавечы спачувальна напісаў пра маці паліцая і тым як быццам апраўдаў і самога здрадніка.