[4]Sed videlicet ratio isti rei praeposita est; illa[v3.n.436.3] quemadmodum de beata vita,[v3.n.436.4] quemadmodum de virtute, de honesto, sic et de bono maloque constituit. Nam apud istos vilissimae parti datur de meliore sententia, ut de bono pronuntiet sensus, obtunsa res et hebes et in homine quam in aliis animalibus tardior.
[5]Quid si quis vellet non oculis, sed tactu minuta discernere ? Subtilior ad hoc acies nulla quam oculorum et intentior daret bonum malumque dinoscere. Vides in quanta ignorantia veritatis versetur et quam humi sublimia ac divina proiecerit, apud quem de summo, bono malo, iudicat tactus, " Quemadmodum," inquit, " omnis scientia atque ars aliquid debet habere manifestum sensuque conprehensum, ex quo oriatur et crescat, sic beata vita fundamentum et initium a manifestis ducit et eo, quod sub sensum cadat.
[6]Nempe vos a manifestis beatam vitam initium sui capere dicitis."
[7]Dicimus beata esse, quae secundum naturam sint. Quid autem secundum naturam sit, palam et protinus apparet, sicut quid sit integrum. Quod secundum naturam est, quod contigit protinus nato, non dico bonum, sed initium boni. Tu summum bonum, voluptatem, infantiae donas, ut inde incipiat nascens, quo consummatus homo pervenit.
[8]Cacumen radicis loco ponis. Si quis diceret illum in materno utero latentem, sexus quoque incerti,[v3.n.438.1] tenerum et inperfectum et informem iam in aliquo bono esse, aperte videretur errare. Atqui quantulum interest inter cum, qui cum[v3.n.440.1] maxime vitam accipit, et illum, qui maternorum viscerum latens onus est ? Uterque, quantum ad intellectum boni ac mali, aeque maturus est, et non magis infans adhuc boni capax est quam arbor aut mutum aliquod animal.
Quare autem bonum in arbore animalique muto non est ? Quia nec ratio. Ob hoc in infante quoque non est, nam et huic deest; tunc ad bonum perveniet, cum ad rationem perveneris Est aliquod inrationale[v3.n.440.2] animal, est aliquod nondum rationale, est rationale sed inperfectum; in nullo horum bonum, ratio illud secum adfert.
[9]Quid ergo inter ista, quae rettuli, distat ? In eo, quod inrationale est, numquam erit bonum. In eo, quod nondum rationale est, tunc esse bonum non potest. Esse in eo, quod rationale est[v3.n.440.3] sed inperfectum, iam potest bonum, sed non est.
[10]Ita dico, Lucili: bonum non in quolibet corpore, non in qualibet aetate invenitur et tantum abest ab infantia, quantum a primo ultimum, quantum ab initio perfectum. Ergo nec in tenero, modo coalescente corpusculo est. Quidni non sit ? Non magis quam in semine.
[11]Hoc si dicas, aliquod arboris ac sati bonum novimus; hoc non est in prima fronde, quae emissa eum maxime solum rumpit. Est aliquod bonum tritici; hoc nondum est in herba lactente nec cum folliculo se exerit spica mollis, sed cum frumentum aestas et debita maturitas coxit. Quemadmodum omnis natura bonum suum nisi consummata non profert, ita hominis bonum non est in homine, nisi cum illi[v3.n.442.1] ratio perfecta est.
[12]Quod autem hoc bonum ? Dicam: liber animus, erectus, alia subiciens sibi, se nulli. Hoc bonum adeo non recipit infantia, ut pueritia non speret, adulescentia inprobe speret; bene agitur cum senectute, si ad illud longo studio intentoque pervenit. Si hoc est[v3.n.442.2] bonum, et intellegibile est.
[13]" Dixisti," inquit, " aliquod bonum esse arboris, aliquod herbae; potest ergo aliquod esse et infantis." Verum bonum nec in arboribus nec in mutis animalibus; hoc, quod in illis bonum est, precario bonum dicitur. " Quod est ? " inquis. Hoc, quod secundum cuiusque naturam est. Bonum quidem cadere in mutum animal nullo modo potest; felicioris meliorisque naturae est. Nisi ubi rationi locus est, bonum non est.
[14]Quattuor hae naturae sunt, arboris, animalis, hominis, dei; haec duo, quae rationalia, sunt, eandem naturam habent, illo[v3.n.444.1] diversa sunt, quod alterum inmortale, alterum mortale est. Ex his ergo unius bonum natura perficit, dei scilicet, alterius cura, hominis. Cetera tantum[v3.n.444.2] in sua natura perfecta sunt, non vere perfecta, a quibus abest ratio.
Hoc enim demum perfectum est, quod secundum universam naturam perfectum, universa autem natura rationalis est. Cetera possunt in suo genere esse perfecta.
[15]In quo non potest beata vita esse, nec id potest, quo beata vita efficitur, beata autem vita bonis efficitur. In muto animali non est beata vita nec id, quo beata vita[v3.n.444.3] efficitur, in muto animali bonum non est.
[16]Mutum animal sensu conprendit praesentia. Praeteritorum reminiscitur, cum id incidit, quo sensus admoneretur; tamquam equus[v3.n.444.4] reminiscitur viae, cum ad initium eius admotus[v3.n.444.5] est. In stabulo quidem nulla illi viae est quamvis saepe calcatae memoria. Tertium vero tempus, id est futurum, ad muta non pertinet.
[17]Quomodo ergo potest eorum videri perfecta natura, quibus usus perfecti temporis non est ? Tempus enim tribus partibus constat, praeterito, praesente, venturo. Animalibus tantum quod gravissimum est intra cursum datum, praesens. Praeteriti rara memoria est nec umquam revocatur nisi praesentium occursu.
[18]Non potest ergo perfectae naturae bonum in inperfecta esse natura, aut si natura talis hoc habet,[v3.n.446.1] habent et sata. Nec illud nego, ad ea, quae videntur secundum naturam, magnos esse mutis animalibus impetus et concitatos, sed inordinatos ac turbidos. Numquam autem inordinatum[v3.n.446.2] est bonum aut turbidum,
[19]" Quid ergo ? " inquis, " muta animalia perturbate et indisposite moventur ? " Dicerem[v3.n.446.3] illa perturbate et indisposite moveri, si natura illorum ordinem caperet; nunc moventur secundum naturam suam. Perturbatum enim id est, quod esse aliquando et non perturbatum potest; sollicitum est, quod potest esse securum. Nulli vitium est, nisi cui virtus potest esse; mutis animalibus talis ex natura sua motus est.
[20]Sed ne te diu teneam, erit aliquod[v3.n.446.4] bonum in muto animali, erit aliqua virtus, erit aliquid perfectum, sed nec bonum absolute nec virtus nec perfectum. Haec enim rationalibus solis contingunt, quibus datum est scire quare, quatenus, quemadmodum. Ita bonum in nullo est, nisi in quo ratio.
[21]Quo nunc pertineat ista disputatio quaeris, et quid animo tuo profutura sit ? Dico: et exercet illum et acuit et utique aliquid acturum occupatione honesta tenet. Prodest autem etiam quo moratur ad prava properantes.[v3.n.446.5] Sed et illud[v3.n.446.6] dico: nullo modo prodesse possum magis, quam si tibi bonum tuum ostendo, si te a mutis animalibus separo, si cum deo pono.
[22]Quid, inquam, vires corporis alis et exerces ? Pecudibus istas maiores ferisque natura concessit. Quid excolis formam ? Cum omnia feceris, a mutis animalibus decore vinceris. Quid capillum[v3.n.448.1] ingenti diligentia comis ? Cum illum vel effuderis more Parthorum vel Germanorum modo vinxeris vel, ut Scythae solent, sparseris, in quolibet equo densior iactabitur iuba, horrebit in leonum cervice formonsior. Cum te ad velocitatem paraveris, par lepusculo non eris. vis tu relictis, in quibus vinci te necesse est, dum in aliena niteris, ad bonum reverti tuum ?
v3.n.440.2
irrationale later MSS.; in ratione BA. BA write est aliquod in ratione animal twice.
v3.n.440.3
esse in eo quod rationale est Buecheler and Schweighaeuser; sed in eo q. est rationale later MSS.; om. BA.