There was a knight, a most distinguished Man
Who from the day on which he first began
To ride abroad, had followed chivalry,
Truth, honour, generous thought and courtesy.
He had done nobły in his sovereign's war and ridden into battle, no man more,
As well in Christian as in heathen places,
And ever honoured for his noble graces.
He saw the town of Alexandria falclass="underline"
Often, at feasts, the highest place of all
Among the nations fell to him in Prussia.
In Lithuania he had fought, and Russia.[48]
Na ogół uważa się, że inspiracją tego fragmentu dzieła Chaucera była wyprawa Henry'ego Bolingbroke'a, przyszłego Henryka IV, który w latach 1390-91 brał udział w najeździe Zakonu na Wilno. Ton wyrażanych przez Anglików opinii oczywiście zależał od źródeł, na podstawie których powstawały. Mieszkańców Polski opisywano często jako „Saracenów”, czyli wrogów pruskich krzyżowców. W Podróżach Sir Johna Mandeville'a, które ukazały się po raz pierwszy w r. 1366, Polska opisywana jest jako „kraj Polan” lub jako „królestwo króla Crako”. Większe zainteresowanie w tym okresie wzbudzała niewątpliwie rekonstrukcja królestwa polskiego, która się właśnie dokonywała.[49]
Okres rozbicia dzielnicowego trwał przez blisko dwa stulecia. W pierwszym rzędzie spowodowała go coraz większa samowystarczalność poszczególnych dzielnic, a także taka sama reakcja przeciwko władzy centralnej, jaka daje się zauważyć w drugim stadium dziejów większości pierwotnych państw. Podobnie jak podział imperium Karola Wielkiego w r. 843, dokonany w 1138 r. przez Krzywoustego podział królestwa Piastów miał wszelkie szansę na to, aby okazać się trwałym. Rozbita Polska nie była w stanie odeprzeć najazdów Czechów, Sasów, Prusów, Litwinów i Tatarów. A jednak rodzące się polskie społeczeństwo okazało się zadziwiająco odporne. Chociaż piastowscy książęta Wielkopolski, Małopolski, Mazowsza, Kujaw, Pomorza, Śląska i paru pomniejszych dzielnic bez przerwy ze sobą walczyli, mieli szczęście żyć w czasach, w których ich sąsiedzi byli podobnie rozbici. Cesarstwo niemieckie nękane było sporem ze stolicą papieską oraz nieustannymi zamieszkami we Włoszech; Ruś była jeszcze bardziej rozczłonkowana niż Polska. Zanim dynastia luksemburska zdołała zrekonstruować Czechy, a dynastia andegaweńska - Węgry, dwóch ostatnich Piastów - Łokietek i Kazimierz Wielki - zaprowadziło porządek we własnym domu i ponownie zjednoczyło królestwo polskie.
Władysław I Łokietek (ok. 1260-1333) był wojownikiem małej postury, lecz wielkiego serca. W jego czasach - podobnie jak w ciągu dwóch poprzednich stuleci - uporczywe próby zjednoczenia księstw piastowskich przypominały grę w prymitywnego flippera: każdy z graczy starał się, aby wszystkie kulki powpadały do ponumerowanych otworów, podczas gdy jego przeciwnicy starali się zrobić to samo, przez cały czas nawzajem się popychając i potrącając stół. Ostateczny sukces Łokietek zawdzięczał częściowo szczęściu, które pozwoliło mu przeżyć wszystkich krewnych i rywali, częściowo zaś swej wyjątkowej prostolinijności. Był wnukiem Konrada Mazowieckiego; w wieku lat siedmiu odziedziczył księstwa kujawskie i łęczyckie; w r. 1288 otrzymał sukcesję księstwa sieradzkiego. Ale w czasie długiej wojny domowej, która rozpoczęła się w tym samym roku, po śmierci jego starszego brata, Leszka Czarnego, nie udało mu się wyegzekwować roszczeń do sukcesji. Kilkakrotnie przegrał w walce o tron krakowski - najpierw z Henrykiem IV Probusem, księciem śląskim, potem z Wacławem II, królem czeskim, jeszcze później z Przemysłem II, księciem wielkopolskim (który zresztą został w lutym 1296 zamordowany w Rogoźnie przez swych niedoszłych porywaczy), a wreszcie ponownie z Wacławem II.
Niedostatki powodzenia nadrabiał wytrwałością. Podczas panowania króla czeskiego został wygnany i udał się w podróż do Rzymu, aby pozyskać sobie przychylność papieża. Nie było trudno zawiązać koalicję. Czesi - wasale cesarza - mieli licznych wrogów, w tym także na Węgrzech, w osobie nowo wybranego króla z dynastii Andegawenów, Karola Roberta. W r. 1306 nie żyli już ani Wacław II, ani też jego syn, Wacław III, ostatni z dynastii Przemyślidów. Kraków otworzył bramy przed Łokietkiem. Wojnę o zjednoczenie można było teraz zacząć organizować od środka. Z wyjątkiem Kujaw i Pomorza, Łokietkowi udało się zdobyć wszystkie kolejne cele. Do r. 1314 ustalił swą władzę w Wielkopolsce. Bunt Niemców w Krakowie, któremu przewodzili niejaki Albert oraz biskup Jan Muskata, myślący o przywróceniu dawnego stosunku poddaństwa wobec Czechów, został stłumiony po rocznym oblężeniu miasta. W tej właśnie walce ujawniły się pierwsze oznaki polskiego szowinizmu. Czechów uznano za cudzoziemców, sługi „niemieckiego” cesarza, sprzymierzeńców „niemieckich” książąt w Prusach i „niemieckich” Piastów na Śląsku. Arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka postawił biskupa Muskatę, „wroga ludu polskiego”, przed sądem kościelnym. Ekskomunikował książąt głogowskich, którzy „przemieniali Śląsk w nową Saksonię”, i oddalił ich roszczenia do Pomorza na rzecz Zakonu Krzyżackiego. Śledztwo w sprawie buntu krakowskiego prowadzono na podstawie prostego testu językowego: tych spośród podejrzanych, którzy potrafili poprawnie powtórzyć „soczewica”, „koło”, „miele”, „młyn”, uznawano za lojalnych obywateli, tych zaś, którzy się pomylili - za winnych. W umysłach rycerzy, którzy stanęli do boju, walcząc o sprawę Łokietka, i których należycie wynagrodzono nadaniami ziemi, zaczęło się rodzić pierwsze, niepewne jeszcze pojęcie wspólnej przynależności do „polskiej” warstwy społecznej. Koronacja Łokietka odbyła się w katedrze w Krakowie w niedzielę 20 stycznia 1320 r. Papież wyraził zgodę pod warunkiem, że wysokość świętopietrza zostanie podniesiona z 3 denarów od rodziny do l denara od osoby. Łokietek, ubrany w purpurową pelerynę, został namaszczony świętymi olejami. Ujął w rękę miecz „szczerbiec” z Kijowa i wykonał nim w powietrzu znak krzyża. W momencie, w którym na jego skronie włożono koronę, zakończył się Okres Rozbicia. Królestwo zostało odbudowane.[50]
Syn Łokietka, Kazimierz III (1310-70), jedyny polski władca, któremu nadano przydomek Wielki, łączy waleczność przodków ze sztuką dyplomacji i talentem wielkiego męża stanu. W sensie fizycznym jego sukcesji nie kwestionowano. Był młody, pełen wigoru i miał przed sobą całe życie. Pierwsze dziesięciolecie zaznaczyło się długą serią traktatów dyplomatycznych, poprzez które polski król pracowicie umacniał własną pozycję, kosztem starannie wyważonych ustępstw. W 1333 r. zawarł rozejm z Zakonem Krzyżackim, kończąc w ten sposób nie rozstrzygniętą wojnę o Pomorze i Kujawy, która wypełniła ostatnie lata życia jego ojca. Na uroczystości jego koronacji na Wawelu 25 kwietnia 1333 r. był obecny wielki mistrz, Luther von Braunschweig. W 1334 król Kazimierz zawarł pokój z Czechami. Wiosną r. 1335 na zamku węgierskim w Wyszehradzie nad Dunajem spotkał się z uznanym sojusznikiem swojej rodziny, królem węgierskim Karolem Robertem Andegaweńskim, oraz z rywalem ich obu Janem Luksemburskim, królem czeskim. W zamian za 400 tysięcy srebrnych groszy Jan zgodził się zrezygnować z roszczeń do Polski i Mazowsza oraz przyjąć arbitraż w sprawie Śląska. W 1339 r., na mocy traktatu krakowskiego, król formalnie uznał zwierzchnictwo Czechów nad książętami śląskimi. W 1343, na mocy traktatu kaliskiego, zawarł pokój z Zakonem Krzyżackim, po długim procesie, który toczył się zarówno w Rzymie, jak i przed sądem rozjemczym w Warszawie, specjalnie powołanym dla dochodzenia w sprawie bezprawnych poczynań Krzyżaków. W zamian za Kujawy i ziemię dobrzyńską, Kazimierz oddał Zakonowi całe Pomorze wraz z Gdańskiem. Potwierdzając przynależność ziemi chełmińskiej do Zakonu, utracił punkt oparcia dla wszystkich poczynań prawnych podejmowanych dotąd przez stronę polską. Nie był to łatwy pokój. Ale król, zabezpieczony w ten sposób, mógł teraz zająć się wojną. Już w r. 1340 rozpoczął swój udział w długim, trójstronnym sporze z Litwinami i Węgrami o dziedzictwo Rusi Czerwonej i o cenny tytuł Dux Russiae. W latach 1343-48 walczył z Luksemburgami o księstwo świdnickie. W 1351 wziął w lenno księstwo mazowieckie. (Patrz Mapa 7).
48
Geoffrey Chaucer, The Canterbury Tales, przekład N. Coghill, Londyn 1951, s. 25.
(Przekład polski: H. Pręczkowska, Opowieści kanterberyjskie - wybór, Wrocław 1963, s. 8-9; przyp. tłum.).
49
H. Zins, Polska w oczach Anglików, XIV-XVl w., Warszawa 1974, s. 374; patrz także A. F. Grabski, Polska w opiniach zachodniej Europy XIV-XV w.. Warszawa 1968.
50
P. W. Knoll, The Rise ofthe Polish Monarchy: Piast Polana in East Central Europę, 1320-70, Chicago 1972, s. 276, podaje niezwykle jasny i solidny przegląd wydarzeń połowy XIV w. Patrz też J. Baszkiewicz, Polska czasów Łokietka, Warszawa 1968; J. Dąbrowski, Kazimierz Wielki: twórca Korony Królestwa Polskiego, Wrocław 1954; Z. Kaczmarczyk, Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 1964.