Pierwszy etap nastąpił w r. 1401. Ponieważ Jagiełło i Jadwiga nie mieli dzieci, trzeba było ustalić mechanizm przyszłej sukcesji. Spotkawszy się w dwu odrębnych obozach w Radomiu i Wilnie, możnowładcy Polski i Litwy ustalili, że w przyszłości żadne decyzje nie zostaną podjęte bez wspólnych konsultacji. Na mocy tak zwanego aktu wileńsko-radomskiego kuzyn Jagiełły Witold (Vitovt) miał dożywotnio sprawować rządy na Litwie; po jego śmierci Litwa miała powrócić do Jagiełły i jego następców. Gdyby Jagiełło umarł bezpotomnie, o przyszłości jego dwóch królestw miała zadecydować wspólna zgoda.
Etap drugi zakończył się 2 października 1413 r. wraz z podpisaniem unii w Horodle na Wołyniu. W gruncie rzeczy na mocy tej unii polscy panowie oraz litewscy bojarzy łączyli się, tworząc jedną warstwę społeczną. Jedno z licznych postanowień unii brzmiało, że decyzje w sprawach dotyczących obu krajów mają być podejmowane na wspólnych zjazdach szlachty polskiej i litewskiej i że panowie polscy mają uczestniczyć w wyborze wielkiego księcia litewskiego. W ten sposób ostatecznie odrzucono ściśle monarchiczną zasadę, której podstawy już wcześniej podważyły wydarzenia z lat 1370, 1384-86 i 1401. Najbardziej godny uwagi jest jednakże duch, w jakim przyjęto te postanowienia. Serca uczestników zjazdu w Horodle rozgrzało niedawne zwycięstwo nad Zakonem Krzyżackim i na pewno zdawali sobie oni sprawę z wagi obustronnych korzyści. Szlachta polska uzyskiwała stały udział w decydowaniu o sprawach wewnętrznych swych litewskich partnerów; Litwini otrzymywali gwarancję odrębnej tożsamości własnego państwa i jego władcy. Cynik mógłby powiedzieć, że w takich warunkach nietrudno o wspaniałomyślność. Ale chwile wspaniałomyślności są rzadkim zjawiskiem; tekst preambuły do aktu unii horodelskiej zasługuje na uwagę:
Wiadomo wszystkim, że nie dostąpi zbawienia, kto nie będzie wspierany tajemnicą miłości (...) Przez nią prawa się tworzą, królestwa rządzą, miasta porządkują i stan rzeczypospolitej do najlepszego końca dochodzi (...) a kto nią wzgardzi, wszelkie dobro utraci.[62]
W czasach późniejszych, gdy osłabione państwo polsko-litewskie stało się pośmiewiskiem i ofiarą silniejszych od siebie wrogów, słowa te były pociechą i przypomnieniem szczytnych zasad, na jakich stworzono unię. Tak więc szlachta Polski i Litwy z ufnością patrzyła w przyszłość. Stali się jednym narodem, zjednoczonym w imię wspólnych zamierzeń i wspólnych celów. Odtąd być „obywatelem polskim” oznaczało tyle samo, co być obywatelem państwa polsko-litewskiego; tak jak być obywatelem brytyjskim, w odróżnieniu od bycia Anglikiem lub Szkotem. Podobnie jak w przypadku Anglików i Szkotów, nie oznaczało to jednak, że Polacy i Litwini zatracili poczucie własnej tożsamości. Nawet ta przeważająca część ludności, która ani nie korzystała z praw politycznych przysługujących klasie rządzącej, ani też nie dzieliła z nią ich polskiej kultury czy języka, mogła czuć się dumna z osiągnięć nowo powstałego państwa.
Porównania z krajami sąsiednimi bynajmniej nie wypadały niekorzystnie. Strategiczne bezpieczeństwo kraju nie było zbyt poważnie zagrożone. Na północy trzy królestwa Skandynawii na zmianę to rzucały się sobie w ramiona, to wiodły ze sobą zajadłe spory. Na wschodzie imperium mongolskie rozpadło się na poszczególne ordy. Nowogród był pokojowo nastawioną republiką handlową. Księstwa rosyjskie - pskowskie, twerskie, moskiewskie, riazańskie i wiackie - były małe, a ponadto nie żyły ze sobą w zgodzie. Na południu Luksemburgowie w Czechach stanowili skuteczną przeciwwagę dla ambicji swoich węgierskich kolegów. Turków całkowicie absorbowały wydarzenia na Bałkanach. Nawet po upadku Konstantynopola w 1453 r. nie zdradzali oni żadnych zamiarów przekroczenia Dniestru. Na zachodzie cesarstwo chyliło się ku upadkowi, padłszy ofiarą swych własnych księstw składowych. Francja i Anglia toczyły wojnę stuletnią. Hiszpania wciąż jeszcze była zajęta walką o odzyskanie utraconych terytoriów. Włochy wprawdzie wspaniale się rozwijały, ale osłabiało je rozbicie. Była to epoka, w której nie istniały wielkie mocarstwa. Aż do czasu rozwoju potęgi Moskwy, Habsburgów i państwa otomańskiego pod koniec XV w., Europa Środkowa żyła w stanie ciągłego zamętu, nie istniały tu jednak żadne ośrodki poważniejszego zagrożenia.
Jedynym naprawdę uciążliwym i przewlekłym problemem był Zakon Krzyżacki. Spory trwały bez końca - o prawo składu miast leżących nad Wisłą, o warunki prawne osadnictwa, o kolonistów niemieckich na ziemiach litewskich. W 1398 r. wielki mistrz odebrał Gotlandię jej pirackim władcom, w 1402 r. zajął brandenburską Nową Marchię, w r. 1404 zaś - Żmudź. Nadszedł czas porachunków. Po r. 1386 przyjęcie przez Litwę chrześcijaństwa pozbawiło Zakon Krzyżacki jego podstawowej raison d'etre. Nie miał on jednak najmniejszego zamiaru zwijać interesu. Mimo że Krzyżacy zostali pozbawieni dopływu sił z nowo powstałego połączonego państwa Polski i Litwy, dysponowali oni wielkimi rezerwami wojskowymi, umiejętnościami technicznymi oraz poparciem dyplomatycznym z zewnątrz. Bronili swych zdobyczy z zajadłą determinacją. Dwie poważniejsze wojny - wielka wojna w latach 1409-22 oraz wojna trzynastoletnia w latach 1454-66 - nieco tylko poskromiły pychę Zakonu i ograniczyły zajmowane przez niego terytoria. W latach trzydziestych XV w. w ramach koalicji polskich możnowładców z czeskimi taborytami zorganizowano szereg wypraw, które dotarły do wybrzeży Morza Bałtyckiego. Wreszcie w latach 1519-21 sprawy przybrały taki obrót, że wydawało się, iż kolejna poważniejsza wojna doprowadzi do ostatecznego starcia na śmierć i życie; wtedy, w r. 1525, Zakon został nagle zsekularyzowany i rozwiązany. Jednym jedynym posunięciem reformacja osiągnęła to, czego Polska i Litwa nie zdołały osiągnąć przez ponad półtora wieku.
Sprawa organizacji wojska wymagała stałej uwagi. Do połowy XV w. dawna feudalna armia dość skutecznie spełniała swoje zadania. Sama tylko Polska - bez Litwy - wystawiała 18 tysięcy rycerzy. Grody obronne i miasta otoczone były murami z ziemi i kamienia, co umożliwiało odpieranie ataków artylerii oblężniczej. Później jednak zaczęły się wyłaniać poważne trudności. Armia dawnego typu nie mogła sprostać zadaniom otwartej walki na południu i wschodzie. Rycerzom nie zawsze udawało się dotrzeć na odległe miejsca wojennych akcji przed zakończeniem całej sezonowej kampanii. Przypadkowe dochody, które trzeba było wydać, zanim zostały zebrane podatki gruntowe, przestały już wystarczać. Pospolite ruszenie należało uzupełnić stałą armią zaciężną. W latach dziewięćdziesiątych XIV w. uczyniono pierwszy krok w tym kierunku, tworząc, w celu obrony Rusi Czerwonej przed najazdem Tatarów, oddziały obrony potocznej, złożone z ok. 2000 ludzi. W 1526 r. obronie przyznano stałe subsydium finansowe. Wreszcie w r. 1563 ustanowienie kwarty, czyli stałego podatku od dochodu z dóbr królewskich, zapewniło środki na utrzymanie stałej armii zaciężnej. Mimo to liczba wojska stale malała. Każda kampania stwarzała konieczność przyznania przez sejm dodatkowych funduszy. W r. 1532 dochód z podatku gruntowego, ustalonego na 12 groszy od łanu, wystarczył zaledwie na utrzymanie 3474 konnych rycerzy, którym wypłacono żołd w wysokości 2 złotych miesięcznie. Dowódcy musieli polegać na zaradności własnej i swoich żołnierzy.
Postacią wyjątkową pod tym względem był hetman Jan Tarnowski (1488-1561). Podobnie jak żyjący w tym samym czasie na Zachodzie kawaler de Bayard, „rycerz bez trwogi i skazy” - był on człowiekiem małej postury, lecz o wielkiej sławie. To właśnie Tarnowski przeszczepił stworzone przez husytów pojęcie taboru, czyli transportu wojskowego, na grunt polski i uczynił z niego narzędzie swych licznych zwycięstw w walce z przeważającymi siłami wroga. Zapasy amunicji całej armii wieziono na wielkich sześciokonnych wozach, które mogły przebywać ogromne odległości i które w razie potrzeby można było powiązać ze sobą w długi łańcuch, dzięki czemu w każdym otwartym terenie powstawała błyskawicznie czworokątna forteca. Taki polski tabor, oblegany przez 20 czy 30 tysięcy Tatarów, musiał do złudzenia przypominać jadące przez Dziki Zachód wozy amerykańskich pionierów, atakowane przez Indian. Tarnowski stworzył również służby sztabu głównego nowoczesnej armii, konną artylerię, szpitale polowe utrzymywane z funduszy królewskich, korpus Szancknechte (saperów) oraz oddziały przeznaczone do zakładania obozów i kierowania ruchem taborów, którymi dowodził Probantmaster (oboźny), on też wprowadził „akty hetmańskie”, czyli kodeks dyscypliny wojskowej, sądy wojskowe oraz instytucję kapelanów wojskowych. Doświadczenia praktyczne zebrał w teoretycznej rozprawie Consilium rationis bellicae (Zarys metody wojskowej), opublikowanej w 1558 r. Jego hasłem było „poznaj przeciwnika”; głosił też doktrynę elastyczności w podejmowaniu decyzji wojskowych.
62
J. Żerbiłło Łabuński, Unia Litwy z Polską (1385-1569), Warszawa, daty wydania brak, s. 179 i nn. Praca zawiera wszystkie teksty unii polsko-litewskiej w łacińskiej wersji oryginalnej oraz
polskim przekładzie. Patrz też S. Kutrzeba, Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Warszawa 1914,s. 447-657. (Cyt. wg: W. Antoniewicz et al., wyd., Polska - jej dzieje i kultura. Warszawa 1927, t. l, s. 215; przyp. tłum.).