Stanęli przed rewizorami Żydowie starsi, na imię Salmon Kraśnik, Józef Lyblich, Aleksander doktor, Salmon Landa. Pytani pod zagrożeniem przysięgi o podatku, o dani dorocznej do skarbu KJM powiedzieli, że starodawna od zasadzenia przedków swych w Krakowie płacą na każdy rokprofesto s. Martini do skarbu KJM aureos fl. 200. Ale teraz indzie tę sumę obracają, bo płacą p. Grabowieczkiemu fl. in auro 100, a panu też Łukaszowi in auro drugie fl. 100. Item pytani, co by za czynsz do skarbu KJM okrom tego dawali z jatek rzeźniczych i z inszych rzemiosł, także z kupiestwa, powiedzieli, że mają nadane wolności od królów polskich i konfirmacyją od KJM pana naszego dzisiejszego na te handle i kupiestwa, które wiodą. Ale listów żadnych nie ukazywali przed pany rewizory. Opowiedzieli się też ci Żydowie, iż nad prawa i wolności ich biorą z nich na wielu miejscach cła niezwyczajne od osób i od próżnych wozów. Proszą, aby mogli być wolni od takiego ucieszenia.[65]
Rokowania tego rodzaju kończyły się zazwyczaj ustaleniem rocznej wysokości pogłównego, którego podniesienie pozostawiano starszyźnie. Z punktu widzenia Korony, wyniki nie były w pełni zadowalające. Podobnie jak w przypadku płaconego przez szlachtę podatku od ziemi, którego wysokość również ustalali sami płatnicy, królewscy urzędnicy nigdy nie mogli mieć pewności, że otrzymują tyle, ile im się istotnie należy. Zygmunt August miał kiedyś poprosić biskupa krakowskiego, aby ten - jeśli nie wierzy w czarną magię zechciał mu wyjaśnić, jakimże to sposobem zaledwie 16 598 Żydów płaci pogłówne, skoro w „podziemiu” żyje ich pono 200 tysięcy.
Przemiany społeczne i ekonomiczne znalazły odbicie w sferze konstytucyjnej. Czterem autonomicznym warstwom społecznym odpowiadały cztery odrębne jurysdykcje. Wiek XIV przyniósł ze sobą ostatnie stadium kształtowania się przywilejów szlacheckich i ustalania się monopolu szlachty w dziedzinie prawodawstwa. Sejmiki ziemskie stały się regularną instytucją; w r. 1497 istniał już także dwuizbowy sejm. Statut Nihil novi z 1505 r. zapewnił trwałość instytucji systemu demokracji szlacheckiej w okresach późniejszych. Miasta zachowały własne skomplikowane przywileje. Niektóre ważniejsze zbiory praw miejskich - zwłaszcza kodeksy Mikołaja Jaskiera i Bartłomieja Groickiego - były powszechnie stosowane. Wyrazem wzrastającego poczucia spójności kulturowej i politycznej stały się najpierw wydrukowane w 1488 r. popularne skróty prawa polskiego, później zaś przeprowadzona w 1523 r. nowa kodyfikacja prawa dworskiego dla Królestwa oraz wydana w 1529 r. pierwsza konstytucja litewska dla Wielkiego Księstwa.
Ograniczeniem monarchii - formalnie nadal dziedzicznej - stały się warunki unii lubelskiej; była ona także w coraz większym stopniu uzależniona od zgody szlacheckich elektorów. Jednocześnie jednak zachowała wiele spośród atrybutów dawnej władzy królewskiej. W odróżnieniu od Litwy, w Polsce król sprawował święte powiernictwo, które nie pochodziło wprawdzie bezpośrednio od Boga, ale które było mu troskliwie przekazywane przez duchowieństwo i przyjmowane przez lud. Jak wskazuje rytuał ceremonii koronacyjnej, król Polski był jednoznacznie zobowiązany do przestrzegania zasad wiary, praw Kościoła oraz tradycji przodków, a objęcie przez niego tronu musiało być zgodne z wolą ludu:
Tunc archiepiscopus interroget eum hoc modo'. Vis fidem sanctam a catholicis viris tibi traditam tenere et operibus iustis observare? Respondent: Volo. Interrogacio'. Vis sanctis ecciesiis ecclesiarumque ministris tutor et defensor esse? Respondent: Volo. Interrogacio: Vis regnum tibi a deo concessum secundum iusticiam patrum tuorum regere et defendere? [W późniejszych formułach: „tenere, regere et defendere”]. Respondent: Volo et in quantum divino fultus adiutorio ac solacio omnium [fideUum] suorum valuero, ita me per omnia fideliter acturum esse promitto. Deinde dominus metropolitanus affatur populum hiis yerbis: Vis talis principi ac rectori te subicere ipsiusque regnum firmare, firma fide stabilire atque iussionibus illius obtemperare iuxta aspostolum: omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit, regi quasi precellenti? Tunc a circunstante dero et apopulo unanimiter dicatur: Fiat, fiat. Amen.[66]
Cytowany tekst, który zachował się jako Codex 17 w katalogu Polkowskiego do manuskryptów z katedry krakowskiej, został przygotowany na uroczystość koronacji Władysława III w r. 1434 i używano go jako podstawy wszystkich kolejnych przysiąg koronacyjnych w epoce Jagiellonów. Używano go także podczas koronacji królów elekcyjnych Rzeczypospolitej Polski i Litwy w okresie od 1574 do 1764 r., z jedną tylko poprawką: oryginalny zwrot regnum a deo tibi concessum (królestwo dane ci jest od Boga) zastąpiono zwrotem regnum tibi a deo commissum vel concessum (królestwo powierzone lub dane ci od Boga). Tak dwuznaczne sformułowanie poprawionego tekstu pozostawiało królowi pewne wątpliwości co do rzeczywistych intencji Boga, umożliwiając interpretację zgodną z wymogami danej epoki konstytucyjnej. [Cytowany tekst oznaczony jest w katalogu Ignacego Polkowskiego jako nr 11. Pochodzi z w. XIV, a nie jak pisze autor-XV w. W wersji piętnastowiecznej jest już formuła „regnum a deo tibi comissum vel concessum”, o której autor wspomina w odniesieniu do epok późniejszych; przyp. tłum.].
Potem chór podejmował monotonną melodię antyfony, przechodząc do kolejnego tekstu: „Unxerunt Salomonem Sadach sacerdos et Nathan propheta regem in Sion, et ambulantes leti dixerunt vivat rex ineternum, alleluia, alleluia”.[67]
Znawcy Biblii z pewnością pamiętają, że Salomon został pomazańcem jako król Izraela z polecenia swego ojca, króla Dawida, vivente rege.
W dziejach Polski jednak - mimo słów rytuału nabożeństwa koronacyjnego - szlachta uniemożliwiała wszystkie liczne próby przestrzegania tego precedensu. Zygmunt I był jedynym polskim królem, któremu udało się w r. 1530 doprowadzić do koronacji swego syna. Na Litwie, gdzie koronacja wielkiego księcia odbywała się w Wilnie, utrzymano wiele z dawnych patrymonialnych zwyczajów. Aż do r. 1529, kiedy to pierwsza konstytucja litewska nadała Wielkiej Radzie szersze uprawnienia doradcze, wielcy książęta z dynastii Jagiellonów nie zatroszczyli się o dostosowanie obowiązującej na Litwie procedury do wymogów sprawowanej przez nich jednocześnie godności królów Polski. Rozliczne manewry polityczne monarchów z dynastii Jagiellonów da się sprowadzić do dwóch zasadniczych zagadnień. W sferze spraw zagranicznych starali się skoncentrować uwagę na tym spośród swoich wrogów, którego w danym momencie uważali za najgroźniejszego: w XV w. uwaga ich zwrócona była przede wszystkim na Zakon Krzyżacki, w XVI zaś - na Moskwę. Natomiast w dziedzinie spraw wewnętrznych starali się godzić sprzeczne interesy poszczególnych stanów, dzielnic, religii i jednostek. Ogólnie rzecz biorąc, świetnie im się to udawało. W odróżnieniu od pełnego zamętu okresu dziejów epoki Piastów i od galopującej anarchii nadchodzącej Rzeczypospolitej, Jagiellonowie sprawowali władzę nad społecznością dynamiczną, lecz ustabilizowaną. Ich panowanie zostało poważnie zagrożone tylko raz: w latach 1429-30. Żadna z opozycji nigdy nie rozrosła się do rozmiarów opozycyjnego rządu.
65
Lustracja województwa krakowskiego, 1564, cz. I, wyd. J. Małecki, Warszawa 1962, s. 26.
66
S. Kutrzeba, Ordo coronandi regis Poloniae, Archiwum Komisji Historycznej, Kraków 1916, s. 133- 210.
67
„Kapłan Sadok i prorok Natan namaścili Salomona na króla nad Izraelem, a cały lud zawołał »Niech żyje król Salomon!«, alleluja, alleluja”. (Por. l Kri l :39; przyp. tłum.).