Źródła i rodowodu dzisiejszego ruchu komunistycznego w Polsce upatruje się zazwyczaj w początkach polskiego socjalizmu, od którego zresztą przez pierwsze sześćdziesiąt czy siedemdziesiąt lat nie byłoby go łatwo jednoznacznie odróżnić. Na początku XIX wieku socjaliści polscy należeli do maleńkiej elity utopistów, która cieszyła się większymi wpływami na emigracji niż w ojczyźnie. Jest rzeczą bardzo charakterystyczną, że za jej najwcześniejszą komórkę organizacyjną uważa się grupę zawiązaną w 1832 roku na terenie byłych koszar marynarki wojennej w Portsmouth przez uchodźców, którzy musieli opuścić kraj w następstwie powstania listopadowego[480]. W osobach Lelewela, Worcella i księdza Aleksandra Pułaskiego (1800—38) pojawili się oni w szeregach Towarzystwa Demokratycznego i organizacji pod nazwą Zemsta Ludu, tworząc odłam radykałów w łonie „czerwonych” z czasów obu powstań. Ponieważ nie istniało uprzemysłowione społeczeństwo, ich zainteresowania skupiały się wokół problemów dotyczących rolnictwa. Do końca powstania styczniowego nie istniało nic, co miałoby charakter masowej organizacji. Pierwszy polski związek zawodowy założyli w 1870 roku polscy drukarze ze Lwowa. Pierwsze strajki, inspirowane przez socjalistów, zorganizowano w Poznaniu w latach 1871 i 1872. Pierwsze grupy o świadomie socjalistycznym programie powstały w tym samym okresie w Warszawie, w formie prywatnych grup dyskusyjnych.
Jednakże już w latach siedemdziesiątych zaznaczyły się dwie odrębne tendencje. Odłam liczniejszy, działający z inspiracji Bolesława Limanowskiego (1835 — 1935), był kontynuacją wcześniejszej tradycji, która uważała polskie roszczenia narodowe za naturalny element programu socjalistycznego. Był to odłam patriotyczny, reprezentujący empiryczne i praktyczne podejście do problemów społecznych. Jego pierwsza organizacja — przywrócony do życia Lud Polski — powstała w Genewie i przyjęła broszurę Limanowskiego Patriotyzm i socjalizm (1881) za swoje programowe credo[481]. Odłam mniej liczny, inspirowany przez Ludwika Waryńskiego (1856—89), jednoznacznie odrzucał polskie roszczenia narodowe. Był ruchem kosmopolitycznym i elitarnym; opierał się na ściśle określonej ideologii i nie odrzucał metod terroru; łączyły go bliskie związki z rosyjską Wolą Ludu. Na jednym z jego pierwszych publicznych zebrań, które odbyło się w Warszawie 29 listopada 1880 roku, w pięćdziesiątą rocznicę wybuchu powstania listopadowego, starannie podkreślono antypatriotyczne stanowisko ruchu. W liście rozesłanym do przywódców zagranicznych ugrupowań socjalistycznych organizatorzy zebrania stwierdzili, że „dawne hasło Vive la Pologne całkowicie zniknęło z programu walki klasowej między robotnikami i kapitałem”. Zasłużyli sobie w ten sposób na reprymendę ze strony Marksa i Engelsa.
Wielbiciele Waryńskiego często uważają go za pierwszego polskiego marksistę, dając w ten sposób do zrozumienia, że znał się na marksizmie lepiej od samego Marksa. Tak czy inaczej, był on świetnym organizatorem i jednym z najbardziej szanowanych męczenników swego ruchu. Urodził się na Ukrainie, ale działał we wszystkich trzech zaborach, a także za granicą. W roku 1880 był głównym oskarżonym w krakowskim procesie trzydziestu pięciu socjalistów, ale ostatecznie uwolniono go od wszelkich zarzutów. W dwa lata później założył w Warszawie Wielki Proletariat — ugrupowanie, które uważało się za awangardę nadchodzącej rewolucji. Ustanowiony przez niego wśród robotników zakładów przemysłowych fundusz na cele walki umożliwił ugrupowaniu przetrwanie czterech lat, a także przeprowadzenie — w kwietniu 1884 roku — w ośrodku przemysłu włókienniczego w Żyrardowie udanego strajku, którego uczestnicy żądali podwyżki płac i poprawy warunków pracy. Podczas aresztowań prewencyjnych, jakie nastąpiły w wyniku strajku, Waryński został schwytany przez carską policję i w listopadzie 1885 roku postawiony przed sądem w Warszawie pod zarzutem „konspiracji w celu obalenia siłą panującego porządku politycznego, gospodarczego i społecznego”. Czterech z jego współpracowników — Kunickiego, Bardowskiego, Ossowskiego i Pietrusińskiego — skazano na śmierć i powieszono na zboczach Cytadeli. Sam Waryński został wraz z Ludwikiem Janowiczem (1858—1902) osadzony w twierdzy w Schlüsselburgu, gdzie przebywał aż do śmierci[482].
W latach dziewięćdziesiątych polski socjalizm dojrzał do stadium, w którym można było zacząć zakładać masowe partie z uzasadnioną nadzieją na ich przetrwanie. Najliczniejsze ugrupowanie — Polską Partię Socjalistyczną (PPS) — założono w 1892 roku w Paryżu; jego przywódcą został Limanowski. W manifeście proklamowano dwojaki ceclass="underline" dyktaturę proletariatu i niepodległość narodową, które miały zostać osiągnięte na drodze pokojowej. Gazetę PPS, „Robotnika”, którego redaktorem był z początku Józef Piłsudski, drukowano na Beaumont Square przy Mile End Road w Londynie, skąd była przewożona do Rosji. Równolegle powstały dwie podobne, choć całkowicie odrębne organizacje w Galicji: Polska
Partia Socjal—Demokratyczna (PPSD) Daszyńskiego oraz w Katowicach bardzo nieliczna Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego. W tym samym czasie, choć w bezpośredniej opozycji w stosunku do głównego nurtu ugrupowań socjalistycznych, powstał ruch utworzony przez grupę reprezentujących ideologię antypatriotyczną radykałów, usuniętych ze składu ogólnopolskiej delegacji na Międzynarodowy Kongres Socjalistów w Zurychu w sierpniu 1893 roku. Ich Socjal-Demokrację Królestwa Polskiego (SDKP) założyli: Julian Marchlewski (1866— 1925) oraz młoda i inteligentna działaczka polityczna, Róża Luksemburg (1871— 1919). Lustrzanemu odbiciu SDKP, Socjal—Demokracji Litwy (SDL), przewodził w Wilnie Feliks Dzierżyński. W 1900 roku obie organizacje połączyły się, tworząc Socjal—Demokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). W ten sposób zasadniczy ostry podział między patriotycznymi socjalistami czy też „socjalpatriotami”, z jednej strony, a antypatriotycznymi „socjaldemokratami”, z drugiej, przyjął ustaloną, zinstytucjonalizowaną formę.
Warto zauważyć, że podobne tendencje wykazywał żydowski ruch socjalistyczny w Polsce. Internacjonalistyczny Bund, założony w 1897 roku w Wilnie, miał silne powiązania z ruchem rosyjskich socjaldemokratów i pozostawał w wyraźnej opozycji do bardziej nacjonalistycznego Poalej Syjon.
Róża Luksemburg (Luxemburg) zasługuje na specjalną wzmiankę. Urodziła się w Zamościu, w rodzinie Litwaków, emigrantów ze wschodu; z ojczyzną nie wiązały jej zbyt silne więzi uczuciowe. Była bardzo typową przedstawicielką kosmopolitycznych żydowskich intelektualistów, którzy stanowili trzon ugrupowań socjalistycznych, a w późniejszym okresie komunistycznych. Jako współpracowniczce bolszewików w Rosji i współzałożycielce niemieckiego Spartakusbund, przypadła jej do odegrania istotna rola w procesie rozwoju marksistowskiego internacjonalizmu. Jedyna kobieta w świecie mężczyzn, była zarazem jedynym i najbardziej wpływowym teoretykiem w dziejach polskiego komunizmu[483].
W pierwszym dwudziestoleciu XX wieku polski socjalizm prześladowały niepowodzenia i nękały rozłamy. W Austrii PPSD uzyskała status legalnej organizacji i poczynając od 1897 roku, miała w wiedeńskim parlamencie własny kontyngent posłów z prawem głosu. Ale w Rosji okres walki i nadziei skończył się nagle wraz z upadkiem rewolucji lat 1905—06. W PPS w 1906 r. nastąpił rozłam na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną. PPS-Lewica (która jeszcze wcześniej opanowała kierownictwo partii) nalegała na utrzymanie tradycyjnych struktur związkowych i tradycyjnej techniki działania na terenie zakładów przemysłowych.
480
P. Brock, Polish Socialists in early Victorian England, „Polish Review”, VI (1961), s. 33—53.
481
K. J. Cottam, Bolesław Limanowski: a Polish theoretician of agrarian socialism, „Slavonic and East European Review”, II (1973), s. 58—75.
482
L. Blit, The Origins of Polish Socialism: The History and ideas of the first Polish Socialist Party, 1878—1886, Londyn 1971; F. Perl, Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim do powstania PPS, Warszawa 1932.
483
J. P. Netti, Rosa Luxemburg, Londyn 1966, t. 1,2. Patrz także H. B. Davis, The national Question: Selected Writings by Rosa Luxemburg, Nowy Jork 1976.