Zbrojny opór skupiał się wokół trzech odrębnych i nie skoordynowanych ze sobą ugrupowań. Pierwsze z nich — Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) — rozpoczęło działalność podczas wojny, najaktywniejszą w rejonie Gór Świętokrzyskich, jako organizacja prawicowych partyzantów o antykomunistycznym nastawieniu. Skutecznie odstraszali postępujące oddziały Armii Czerwonej, ale pod koniec 1945 roku ich opór znacznie osłabł[511]. Drugie — stowarzyszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN) — utworzono we wrześniu 1945 roku z żołnierzy rozwiązanej Armii Krajowej. Jak wskazuje nazwa jego politycznej poprzedniczki, organizacji „Nie”, jego prostym celem było zapobiec zwycięstwu komunistów. WiN działał przez cały rok 1946, zwłaszcza w rejonach Lublina i Białegostoku. Jego kres nadszedł w lutym 1947 roku; 40 000 ludzi skorzystało z oferty amnestii i publicznie złożyło broń[512].
Trzecia organizacja — Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) — została zmuszona do kontynuowania walki. Powstała w 1943 roku; stawiała sobie za cel utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego, wolnego od wszelkich form ucisku i zależności, i z taką samą zajadłością walczyła zarówno z Hitlerem, jak i ze Stalinem. Na Wołyniu, gdzie sprawowała kontrolę nad rozległymi terenami wiejskimi, popadła w konflikt zarówno z polskimi, jak i z sowieckimi partyzantami. Podejmowane przez nią w tym czasie okrutne akcje odwetowe przeciwko odmawiającym współpracy polskim chłopom miały ją pozbawić wszelkiej sympatii ze strony Polaków. W roku 1945 resztki oddziałów UPA znalazły się w izolacji politycznej i całkowitym okrążeniu. Otoczone z trzech stron przez wojska ZSRR, Polski i Czechosłowacji, schroniły się w odległych zakątkach Bieszczadów. Po licznych potyczkach z Wojskiem Polskim,—które żadnej ze stron nie przyniosły wygranej, odniosły wreszcie w dniu 4 kwietnia 1947 roku sensacyjne zwycięstwo, wciągając w zasadzkę i zabijając wiceministra obrony, generała Karola Świerczewskiego (1897—1947). Odtąd ich dni były policzone. Świerczewski — weteran ruchu komunistycznego i były dowódca XIII Brygady Międzynarodowej w hiszpańskiej armii republikańskiej, był jednym z niewielu doświadczonych żołnierzy, jakich miał polski ruch komunistyczny; jego śmierć zmobilizowała partię do podjęcia ostatecznego rozrachunku. W lecie 1947 roku ukraińskie wsie w rejonie Bieszczad zostały jedna po drugiej systematycznie zrównane z ziemią. Rozpędzono góralską ludność — Łemków i Bojków. Tych, którzy mieli polskich krewnych, rozproszono na terenie Ziem Odzyskanych; resztę deportowano do ZSRR. Ci, którzy jeszcze walczyli, zostali w ten sposób pozbawieni wszelkiego poparcia; wzięto ich siłą i głodem i zmuszono do kapitulacji. Bunkry zbombardowano, schrony i magazyny wysadzono dynamitem. Odosobniona grupa niedobitków przedarła się przez łańcuch Karpat do Czechosłowacji, a następnie, przeszedłszy ponad siedemset kilometrów wrogiego terytorium, znalazła schronienie w Niemczech Zachodnich. Tak zakończyło się to, co oficjalne źródła z satysfakcją nazywają „walką z reakcyjnym podziemiem”[513].
Realizowany po wojnie plan przesiedlenia ludności objął miliony ludzi. Przez trzy lata polskimi drogami i szlakami kolejowymi ciągnęły nie kończące się pochody uchodźców, wysiedleńców, repatriantów, przejezdnych, przesiedleńców i wędrowców. Szeregi uchodźców tworzyły niezliczone rodziny, które podczas wojny opuściły swoje domy w Polsce, a teraz wyruszyły w drogę, żeby je na własną rękę odzyskać. Wysiedleńcom przemocą usuniętym z Polski przez mocarstwa okupacyjne teraz pozwolono powrócić. Było wśród nich ponad 520 000 osób wracających z przymusowych robót w Niemczech i nieco mniej — ze Związku Radzieckiego. (ZSRR przetrzymywał większość deportowanych Polaków do roku 1956).
Repatrianci byli to przeważnie Polacy ze Wschodnich Kresów dawnej II Rzeczypospolitej, którym dano teraz możliwość przeniesienia się na zachód, na tereny leżące w obrębie nowych granic, a także ci, którzy dobrowolnie powracali z Zachodu. Kategorię przejezdnych stanowili ludzie, którzy na skutek wojny znaleźli się z dala od domu i teraz po prostu przejeżdżali przez Polskę, z zachodu na wschód albo ze wschodu na zachód. Na wschód posuwały się budzące litość kolumny radzieckich dezerterów i jeńców wojennych, zdążających ku radzieckiej sprawiedliwości; w kierunku przeciwnym szło kilkadziesiąt tysięcy polskich Żydów, którzy — przetrwawszy wojnę na terenie ZSRR — zdążali teraz do Europy Zachodniej i do Izraela. Wygnańcy (których w oficjalnym żargonie nazywano „przesiedleńcami”) należeli do mniejszości narodowych — głównie ukraińskiej i niemieckiej;
wysiedlano ich z Polski zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej.
Wśród wędrowców wreszcie znaleźli się Polacy usuwani przez władze ze swoich dawnych domów i przenoszeni do nowych miejsc zamieszkania na północy i zachodzie na terenach Ziem Odzyskanych. Statystyki różnią się drastycznie, ale nie można mieć większych wątpliwości co do tego, że ludność objęta programem przesiedleń uczestniczyła w jednym z największych przewrotów demograficznych w dziejach Europy. Całym planem kierował Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR), który działał od chwili utworzenia go przez PKWN w październiku 1944 roku do czasu likwidacji w roku 1950[514]. (Patrz Rys. F).
Powojenne granice Polski
Ziemie Odzyskane Polski
Hitlerowska Generalna Gubernia 1939—45
Inne miasta
Rządowe kampanie przesiedleńcze
Przedwojenne granice Polski
Byłe Kresy Wschodnie, przyłączone do ZSRR
Miasta szczególnie dotknięte akcjami przesiedleńczymi
Przymusowe deportacje
Dobrowolne akcje repatriacyjne
Przybliżone liczby (w mln)
0,5 1. Polacy (i inne narodowości) deportowani podczas czystek radzieckich na Ukrainie, 1936—39
1,5 2. Obywatele polscy wysiedleni przez władze radzieckie z Zach. Ukrainy i Białorusi, 1939—40
0,6 3. Polacy (i inne narodowości) deportowani przez władze radzieckie z Litwy, 1940—41
0,5 4. Polacy wypędzeni z Prus Zach. i Warthelandu do Generalnej Guberni, 1939—40
0,75 5. Niemcy z terenów nadbałtyckich, ponownie osiedleni w Prusach Zach., 1940—41
1,5 6. Polacy (i inne narodowości) wywiezieni do Rzeszy na roboty przymusowe, głównie z terenu Generalnej Guberni
0,1 7. Chłopi polscy wysiedleni ze strefy przesiedleńczej w rejonie Zamościa, 1942—43
3,0 8. Żydzi, ofiary „ostatecznego rozwiązania”, przewiezieni do Polski w celu eksterminacji, 1941—44
3,5
0,75 16.
U7.
1,5 < 18.
0,5 20.
5,0(?) 21.
4,4 22.
0,25 23.
Niemcy deportowani w latach 1945—47
z Prus Wschodnich
z Prus Zachodnich
z Pomorza
z Polski Środkowej
z Poznańskiego
ze Śląska
Niemcy wysiedleni przez hitlerowców z Wrocławia i innych miast Śląska, 1945
513
Na temat wojny domowej patrz W walce ze zbrojnym podziemiem, wyd. M. Turlejska, Warszawa 1972; na temat działalności UPA: A. B. Szczęśniak, W. Szopa, Droga donikąd: działalność OUN. Uch likwidacja w Polsce, Warszawa 1973, oraz beletryzowana relacja Jana Gerharda Łuny w Bieszczadach, Warszawa 1968. Druga z tych pozycji została wycofana z obiegu. Autor trzeciej został zamordowany w niewyjaśnionych okolicznościach.
514
S. Banasiak, The Settlement of the Polish Western Territories, 1945—1947, „Polish Western Affairs”, VI (1965), s. 121—149; Krystyna Kersten, The Transfer of German Population from Poland, 1945—1947, Acta Poloniae Historica, X (1964), s. 27-27; J. B. Schechtman, The Polish-Soviet Exchange of Population, „Journal of Central European Affairs”, IX (1949), s. 289—314; Krystyna Kersten, Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej. Warszawa 1974.