Politykę gospodarczą i społeczną hamowała oczywiście tocząca się wciąż walka polityczna. PPR nie mogła rozpocząć pełnej realizacji polityki komunistycznej, dopóki nie zapewniła sobie mocniejszej pozycji w rządzie i w całym kraju.
Dwa główne wydarzenia tamtych lat — ustawa o nacjonalizacji ze stycznia 1946 roku oraz wprowadzenie w życie planu trzyletniego lat 1947—49 — zrodziły się nie z inspiracji komunistów, lecz socjalistów. W myśl dekretu o nacjonalizacji państwo przejmowało wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 50 pracowników na jednej zmianie; pod koniec roku 90% wszystkich przedsiębiorstw znalazło się pod zarządem państwa. Plan trzyletni opracowano, opierając się na metodach gospodarczych przyjętych raczej na Zachodzie niż w ZSRR. W dziedzinie rolnictwa Mikołajczyk ograniczył się do starań o przyznanie prawnego tytułu własności chłopom, którzy uzyskali ziemię w wyniku parcelacji. Było to oczywiste zabezpieczenie się przed przyszłą kolektywizacją.
Styczniowe wybory z 1947 roku przyniosły blokowi demokratycznemu z komunistami na czele poparcie 80% ogółu głosujących. Z formalnego punktu widzenia nie był to może oszałamiający sukces, ale z pewnością wynik zadowalający. W porównaniu z cudami, jakich siedem lat wcześniej dokazali radzieccy organizatorzy wyborów w państwach nadbałtyckich czy we Lwowie, lub też w roku 1952 partyjni rachmistrze, był to pokaz dość mizerny. Niemniej okazał się skuteczny. Wybory nie były ani „wolne”, ani „nieskrępowane”. Lista kandydatów została odpowiednio wcześnie skontrolowana przez rząd. Przedstawiciele kontrolowanych przez rząd komisji wyborczych usunęli z list nazwiska dwóch milionów głosujących. Robotników z fabryk doprowadzili do um majstrzy, po czym pod groźbą utraty pracy kazano im głosować na rząd. Przepisy o tajności głosowania zignorowano. Liczenie głosów przeprowadzali wyłącznie członkowie rządowego aparatu. Wynik był znany z góry. Rządy Wielkiej Brytanii i USA zaprotestowały przeciwko jawnemu pogwałceniu postanowień konferencji w Jałcie i Poczdamie.
Rząd radziecki protesty odrzucił, twierdząc, że zachodnie źródła informacji w Polsce nie zasługują na zaufanie[522].
W wyniku wyborów PPR po raz pierwszy zdobyła sobie dominującą pozycję w polityce kraju. Od tego czasu wszystkie sprawy można było przeprowadzać legalnie i zgodnie z konstytucją, na podstawie głosowania Sejmu, w którym 394 mandaty były obsadzone przez posłusznych rządowi posłów, 28 zaś przez PSL.
5 lutego Bierut został wybrany prezydentem Rzeczypospolitej. 6 lutego zaprzysiężone nowy rząd, którego premierem został Józef Cyrankiewicz. 19 lutego nowej Radzie Państwa nadano specjalne uprawnienia. Od tego czasu partie „burżuazyjne” nie mogły już mieć żadnych realnych nadziei na jakąkolwiek działalność opierającą się na zgodzie większości społeczeństwa. W ciągu mniej więcej roku co brutalniejsze elementy z partii komunistycznej świętowały swoje zwycięstwo w Sejmie, szkalując pokonanych rywali i przepędzając ich ze sceny politycznej. Pewien były sanacyjny generał[523] publicznie nazwał Mikołajczyka „obcym szpiegiem” i „kolaborantem”. Cenzurze udało się ocenzurować protest premiera w sprawie cenzury — tekst został usunięty nie tylko z prasy, ale i z protokołu sejmowego. Grupę przywódców socjalistycznych oskarżono przed sądem o zdradę i usunięto. Na wsi likwidowano ostatnie niedobitki antykomunistycznego podziemia. W październiku 1947 roku Mikołajczyk, który — malgre lui — stał się ośrodkiem opozycji w kraju, musiał ratować życie ucieczką. W Londynie Churchill, który poprzednio sam namawiał go do powrotu do Polski, oświadczył, że dziwi się, widząc go żywego[524].
Zwykła eliminacja przeciwników nie dostarczyła jednak komunistom automatycznie możliwości rządzenia w kraju i przekształcenia go w pożądanym przez siebie kierunku; jest rzeczą wysoce znamienną, że inicjatywa utworzenia nowej organizacji partyjnej odpowiadającej nowym warunkom wyszła nie tyle od samej PPR, ile od prokomunistycznych elementów z byłych partii radykalnych. Postacią kluczową był tu Józef Cyrankiewicz — przywódca przemalowanej PPS, a od lutego — premier rządu. W 1947 roku mogłoby się wydawać, że przed Cyrankiewiczem nie otwiera się zbyt pomyślna przyszłość. Wciąż istniała możliwość, że się go pozbędą tak łatwo, jak przed nim pozbyto się Osóbki—Morawskiego. Nie mógł liczyć na to, że uda mu się pokonać komunistów — ani też, że według reguł leninowskiej gry zdoła się do nich przyłączyć i mimo to zachować jakie takie resztki wpływów. Jego jedyną szansą było od początku włączenie się w próby utworzenia nowej organizacji. Chętnego sojusznika dostrzegł w Kremlu, który z rosnącym niepokojem przyglądał się Gomułce i PPR. W marcu 1948 roku Cyrankiewicz pojechał do Moskwy na spotkanie ze Stalinem: tam też najwyraźniej zrodził się projekt utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Jest zatem błędem mniemać, że PPR chciała się połączyć z PPS w „taki sam sposób, jak głodny pies chce się połączyć z bochenkiem chleba”. W tym przypadku bowiem wołki zbożowe wyszły z chleba na własnych nogach i namówiły właściciela bochenka, żeby je mocno przywiązał do psiego grzbietu — w takim miejscu, żeby pies nie mógł ich zjeść. W ten sposób PPR na dobre związała się z PPS; ostateczne powstanie PZPR stało się sprawą pewną; Cyrankiewicz zaś zapewnił sobie cieplutkie miejsce, które miał zajmować do roku 1972[525].
W tym samym czasie pozostałe dwa elementy składowe rządowego bloku demokratycznego — podrabiane SL i SD — łączyły się z resztkami antykomunistycznych organizacji, z których się swego czasu wyłoniły. SL i SD stały się integralnymi elementami ustroju komunistycznego w Polsce, ale nie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Kompletny triumf systemu jednopartyjnego nigdy się ostatecznie nie dokonał.
W dziedzinie gospodarki — podobnie jak w sferze polityki — radykalne zmiany były hamowane przez niedostatki właściwych struktur organizacyjnych i kadr.
Plan trzyletni nie przewidywał żadnych dalszych kroków w kierunku nacjonalizacji przemysłu. Brak było jakichkolwiek oznak kolektywizacji wsi. W 1947 roku zawiodły plony i aby wyżywić naród, trzeba było pójść na wszystkie możliwe ustępstwa na rzecz chłopów. W tym okresie świetnie rozwijała się na wsi spółdzielczość. Sektor państwowy wkraczał szybko w fazę handlu hurtowego na rynku wewnętrznym, a pod koniec 1948 roku praktycznie zapewnił sobie pełny monopol. Coraz większy stopień uspołecznienia osiągał również handel detaliczny.
Na wsi przejęła go Samopomoc Chłopska. W dziedzinie handlu zagranicznego ogromnie wzrosła rola i udział ZSRR. W okresie planu Marshalla, który na pierwszym miejscu uwzględniał Polskę, a który został przez ówczesny rząd polski bezapelacyjnie odrzucony, Związek Radziecki został zmuszony do wykonania wspaniałomyślnego gestu rekompensaty. Gest ten przyjął formę umowy handlowej z 28 stycznia 1948 roku, która przewidywała gospodarczą współpracę polsko-sowiecką na sumę 2 miliardów rubli w okresie czterech lat.
Z punktu widzenia komunistów toczący życie gospodarcze Rzeczypospolitej rak umiejscowił się w samym środku organizmu — w Centralnym Urzędzie Planowania (CUP). Zatrudnieni tu eksperci byli w znacznej mierze zachodniego chowu i mieli powiązania za starą PPS. W lutym 1948 roku zwołano naradę w celu zbadania działalności Urzędu. Ku zdziwieniu personelu dyskusja przerodziła się w przeprowadzony w sowieckim stylu atak na ich pracę. Minister przemysłu, Hilary Minc, zdyskredytował ich wysiłki jako „burżuazyjne” i „niemarksistowskie” poczynania, oparte na fałszywej analizie faktów. Po raz pierwszy w Polsce publiczną debatę przeprowadzono według kryterium znajomości największej liczby cytatów z Lenina i Stalina; nazwano ją później „narodzinami polskiego stalinizmu”. Od tego czasu wszelkie planowanie oparte było na niewolniczym naśladownictwie metod sowieckich. Centralny Urząd Planowania został rozwiązany.
522
Faked Elections in Poland as Reported by Foreign Observers, wyd. A. Bregman, Londyn 1947.
524
Na temat zdławienia opozycji demokratycznej patrz S. Mikołajczyk, op. cit. (patrz wyżej przyp. 7); także Karol Popiel, Na mogiłach przyjaciół, Londyn 1966; F. Wilk, Lista członków PSL zamordowanych, 1944—1964, „Zeszyty Historyczne”, Paryż VI (1964).
525
Oficjalną wersję fuzji PPS i PPR przedstawiają: B. Syzdek, Polska Partia Socjalistyczna w latach 1944—1948, Warszawa 1974; D. Klin, Dwudziesta rocznica likwidacji PPS, „Zeszyty Historyczne”, Paryż, XV (1969), s. 209—212.