Przyłączając się do głosów neokantystów, Ochorowicz występował przeciwko pozostałościom poprzedniej mody. Wszyscy ci filozofowie — każdy na swój sposób — odwodzili kręgi polskich intelektualistów od rewolucyjnych fantazji i marzeń o zemście[42].
Roman Dmowski, założyciel powstałej w 1897 r. Narodowej Demokracji, wprowadził ideały polityki ugody w dziedzinę nowoczesnej polityki partyjnej. Jego stanowisko było jednak postawą ugodową jedynie w kwestii praktycznej dotyczącej metod politycznych. W wielu innych sprawach uprawiał styl agresywny, reprezentując program radykalny. Wcześnie uznał, że głównym zagrożeniem dla przetrwania narodu polskiego jest imperializm niemiecki, i oczekiwał ochrony ze strony Rosji. W zamian za lojalność wobec cara spodziewał się najdalej idących ustępstw. Cieszył się poparciem rosyjskich liberałów i w latach 1907—12 podejmował w Dumie Państwowej przygotowania do wysunięcia roszczeń Polski do autonomii. W samej Polsce zaś rozbudzał ekonomiczne ambicje wśród miejskiej burżuazji i nie cofał się przed rozniecaniem jej przytłumionych antypatii w stosunku do polskich Żydów. W 1911 r. zorganizował próbę bojkotu żydowskich przedsiębiorstw i w wyniku tej akcji przegrał kolejne wybory. Był w tym samym stopniu przeciwnikiem dawnego konserwatyzmu ziemiaństwa, co nowych ruchów klasowych wśród chłopów i ugrupowań socjalistycznych. Jego koncepcje, wyłożone w dziełach Myśli nowoczesnego Polaka (1902), Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908), podkreślały wartość indywidualizmu i konstytucjonalizmu i zwróciły na jego nazwisko uwagę Europy Zachodniej. Podczas pierwszej wojny światowej Dmowski był oczywistym kandydatem do podjęcia pertraktacji z ententą.
Od sierpnia 1917 r. stał na czele Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, w r. 1919 zaś przewodził polskiej delegacji na konferencję pokojową. W kategoriach postaw politycznych był zapewne jedyną naprawdę wybitną postacią współczesnej polskiej polityki. Nigdy jednak nie udało mu się w pełni uchwycić władzy. Przez całe życie był rywalem i przeszkodą na drodze Józefa Piłsudskiego[43].
Organizacje, z którymi związany był Dmowski, miały charakter dość efemeryczny. Powstawały one początkowo pod upowszechnionymi hasłami odrodzenia narodowego, przyciągając ludzi reprezentujących różne, wzajemnie ze sobą sprzeczne interesy oraz rozbieżne postawy i osobowości; często też ich rozwój szedł w kierunkach nie zamierzonych przez ich założycieli. Liga Polska, która wzięła swą nazwę od wcześniejszego ugrupowania, jakie pojawiło się na krótko (1848—50) na terenach zaboru pruskiego, powstała w r. 1887 w Szwajcarii przy udziale Zygmunta Miłkowskiego (1824—1915), weterana emigracji i pisarza o zdecydowanie liberalnej orientacji. Dmowski uznał, że działalność LP jest zbyt silnie zabarwiona wpływami elementów rewolucyjnych, nie odpowiadających jego gustom, i w kwietniu 1893 wycofał się z niej, aby założyć własny odłam — Ligę Narodową, która — podobnie jak jej wojownicza młodzieżowa sekcja „Zet” (Związek Młodzieży Polskiej) — wykazywała orientację bardziej prawicową. Na przestrzeni następnych trzydziestu lat LN dała początek całej lawinie partii politycznych: Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SN—D) w 1897 r., Związek Ludowo-Narodowy (ZL—N) w 1919 r. i Stronnictwo Narodowe (SN) w 1928 r. Wszystkie organizacje Dmowskiego zdobyły sobie wspólną popularną nazwę „Endecja”, czyli „Narodowa Demokracja”. Ich szczególnym wkładem w politykę nacjonalistyczną było propagowanie własnych zamierzeń na terenie wszystkich trzech zaborów, podczas gdy większość ich poprzedników ograniczała swoje działania do obszaru jednego z mocarstw; dzięki temu debaty nad kwestią narodową przeniosły się z powrotem na płaszczyznę „wszechpolską”. Chociaż z przyczyn politycznych ND jawnie sprzeciwiała się idei niepodległości narodowej, to jednocześnie nawoływała do zjednoczenia ziem polskich, czego nie dało się pogodzić z zachowaniem istniejących ram poszczególnych imperiów. Tak więc preferowane przez ND rozwiązanie w postaci „odrębnej i autonomicznej Polski”, w odróżnieniu od „Polski niezależnej i niepodległej”, oznaczało przewrót ustalonego porządku niewiele mniej radykalny niż rewolucje planowane przez narodowych rewolucjonistów.
Poza Dmowskim wśród ojców duchowych ND znaleźli się dziennikarz Ludwik Popławski (1854—1908) oraz Zygmunt Balicki (1858—1916), autor wpływowego dzieła Egoizm narodowy wobec etyki (1902).
Piłsudski (1867—1935) był powstańcem w pokoleniu ugodowców, romantykiem w epoce pozytywizmu. Urodził się na Litwie i niemal całą młodość przeżył w Wilnie. Był drugim z kolei synem starej polskiej rodziny żyjącej w niełatwej sytuacji finansowej. Pozostawał pod silnym wpływem płomiennego patriotyzmu matki i od wczesnych lat odpychał od siebie nastroje zniechęcenia, które — w wyniku klęski powstania styczniowego — ogarniały wielu z j ego współczesnych.
W wieku 20 lat został aresztowany przez carską policję prowadzącą śledztwo w sprawie próby zamachu na życie Aleksandra III, i ponosząc karę za spisek, w którym on sam i jego starszy brat Bronisław odegrali zaledwie rolę nieświadomych wspólników, spędził pięć lat na zesłaniu we wschodniej Syberii. W tym pierwszym okresie swej politycznej kariery był blisko związany z ruchem socjalistycznym. Był założycielem i redaktorem organu PPS „Robotnik” i działał w podziemiu jako agitator i organizator partyjny. Pewien okres spędził wśród rewolucjonistów przebywających na wygnaniu w Londynie. Drugie aresztowanie w 1900 r. skończyło się uwięzieniem w szpitalu psychiatrycznym w Petersburgu, skąd zbiegł przy pomocy pewnego polskiego lekarza. Wiatach 1904—05 przebywał w Japonii, gdzie walczył z Dmowskim o polityczne okruchy wojny rosyjsko-japońskiej. W okresie 1905—07 znalazł się ponownie w Polsce, w Łodzi, w samym oku cyklonu rewolucyjnego terroru i strajków. Chociaż zaledwie otarł się o marksizm i nigdy nie należał do żadnej organizacji bolszewickiej, początki jego działalności politycznej były takie same jak początki przywódców bolszewickich. Podobnie jak Lenin, którego rodzony starszy brat został stracony za ten sam spisek przeciwko carowi z 1887 r., Piłsudski znalazł bodziec emocjonalny dla swojej działalności w upokorzeniu z lat wczesnej młodości, jakim była kara za przestępstwo, którego nie popełnił. Podobnie jak Feliks Dzierżyński, który chodził do tej samej szkoły w Wilnie, dopóki go z niej nie wyrzucono za mówienie po polsku w klasie, początkowo Piłsudski nie dostrzegał różnicy między „nacjonalizmem” i „socjalizmem”. Do walki ze znienawidzonym reżimem używał każdej dostępnej idei i każdej broni, jaka mu się nasunęła pod rękę. Drugi okres jego kariery rozpoczął się w roku 1908 i trwał do 1921. Był to okres przemocy i akcji zbrojnej. Inspiracją była druzgocąca klęska, jaką do tego czasu zdążyły ponieść wszystkie ugrupowania rewolucyjne w Rosji. Piłsudski pisał do jednego ze swych starych przyjaciół socjalistów:
Niech inni się bawią w hodowanie kwiatów czy socjalizmu, czy polskości, czy czego innego w wychodkowej (nawet nie klozetowej) atmosferze — ja nie mogę! (…) Chcę zwyciężyć (…). Ostatnią moją ideą (…) jest konieczność (…) wytworzenia (…) że użyję tak nieznośnego dla uszu „humanitarystów” określenia (…) funkcji przemocy brutalnej. Tę ideę chciałem przeprowadzić (…) i przyrzekłem sobie, że albo swoje zrobię, albo zginę[44].
Podobnie jak bolszewicy, demaskował wykrętną politykę głównego nurtu socjal-demokracji i doszedł do przekonania, że jedyną szansą na pokonanie przeciwnych sił jest tworzenie organizacji elitarnej i zdyscyplinowanej. Potrzebne fundusze gromadził metodą rozboju; we wrześniu 1908 r. zorganizował w Bezdanach w pobliżu Wilna bardzo udany napad na eskortowany pociąg pocztowy. Natomiast w odróżnieniu od bolszewików skłaniał się również ku walce zbrojnej, podejmując jawnie nacjonalistyczną kampanię w przekonaniu, że lojalność jego polskich współpatriotów jest solidniejszą podstawą do działania niż nawoływanie do wojny klas.
42
S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów, op. cit. Patrz także S. Blejwas, The origins and practice of Organie Work m Poland 1795—] 863, „Polish Review”, XV (1970), nr 4.
44
A. Piłsudska, op. cit., s. 144. Patrz także T. Ładyka, PPS (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906—14, Warszawa 1960.