W niecałe sześć lat po podróży Błoka do Warszawy miasto zostało zdobyte przez wojska niemieckie. Zabór rosyjski został unicestwiony nie przez zemstę Polaków, lecz za sprawą wojny światowej.
III. PREUSSEN.
Zabór pruski (1772—1918)
Podobnie jak termin „rosyjska Polska”, nazwa „pruska Polska” nie miała ustalonego znaczenia. W oficjalnym języku na ogół obejmowano nią jeden tylko obszar: Wielkie Księstwo Poznańskie, które w latach 1815—48 cieszyło się pewną autonomią. Pod tym względem — i w odniesieniu do tego samego okresu — był to więc ścisły odpowiednik ograniczonego znaczenia nazwy „rosyjska Polska”, używanej na określenie Królestwa Kongresowego. W bardziej powszechnym użyciu terminem tym określano wszystkie ziemie, które Królestwo Pruskie odziedziczyło po dawnej Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Litwy, a więc nie tylko zie— mię poznańską (Wielkopolskę i Kujawy), ale także Prusy Zachodnie (Królewskie), a w okresie dwunastu lat od r. 1795 do r. 1807 — Prusy Południowe (Mazowsze), Nowy Śląsk (ziemię częstochowską) i Prusy Nowowschodnie (ziemie suwalską i białostocką). Były to w nomenklaturze pruskiej tzw. „nasze polskie prowincje”[83].
W oczach Polaków jednak nazwa „pruska Polska” obejmowała w okresie późniejszym całość terenów Królestwa Pruskiego zamieszkanych w większości przez ludność polską lub w jakiś sposób w przeszłości z Polską związanych. W ten sposób zaczęto nią określać zarówno Śląsk, jak i Pomorze czy nawet Prusy Wschodnie. (Patrz Mapa 2).
Mapa 2. Zabór pruski (1773—1918)
Przez większą część XIX wieku element słowiański, zamieszkujący te prowincje, nie uważał się za Polaków i był powszechnie określany mianem „polskojęzycznych Prusaków”. Na początku wieku Ślązacy, Kaszubi i protestanccy Mazurzy mieli słabsze poczucie polskości niż mówiący po niemiecku mieszkańcy Gdańska.
Na przestrzeni całego okresu nowożytnego Królestwo Pruskie podlegało nieustającym przeobrażeniom. Doświadczyło kilku zasadniczych zmian, dotyczących zarówno podstawy terytorialnej, jak i ustroju konstytucyjnego. Oświecony despotyzm Prus pod rządami Fryderyka Wielkiego nie przeżył śmierci swego twórcy w 1786 r. Za czasów Fryderyka Wilhelma II (1786—97) oraz w pierwszej połowie okresu panowania Fryderyka Wilhelma III (1797—1840) epoka rewolucyjna stała się świadkiem upadku monarchii oraz szeregu klęsk politycznych i strat terytorialnych. Prusy straciły prowincje nad Renem, po czym ponownie je odzyskały; utraciły część prowincji polskich i zdołały je częściowo odzyskać; kraj poddano również całej serii eksperymentów konstytucyjnych i administracyjnych. Ale na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 roku państwo pruskie ponownie się ukonstytuowało, stając się poważnym zagrożeniem dla tradycyjnej supremacji Austrii w germańskim świecie. Prusy odgrywały pierwszoplanową rolę zarówno w Związku Niemieckim, jak i w Niemieckim Związku Celnym. Za panowania Fryderyka Wilhelma IV (1840—61) przeszły od okresu konserwatywnej reakcji do okresu reform i rewolucji, przyjmując narzuconą im konstytucję z roku 1850. Za Wilhelma I (1861—88), a także pod rządami Bismarcka, stały się organizatorem i głównym bastionem Cesarstwa Niemieckiego. Po roku 1871 zachowały odrębną strukturę państwową, ale mimo to wielu historyków byłoby skłonnych twierdzić, że odrębność ich interesów oraz ich tożsamość zostały skutecznie wchłonięte przez interesy i tożsamość całej Rzeszy. Nie ulega wątpliwości, że imperializm i szowinizm Wilhelma II (1888—1918) jaskrawo odbijały od dawnych, trzeźwiejszych tradycji państwa pruskiego.
W obrębie zmieniających się ram Królestwa Pruskiego element polski nie znajdował żadnych możliwości stałej egzystencji. W r. 1800, kiedy Warszawa leżała w Prusach, Polacy stanowili ponad 40% ogółu ludności. Przez krótki czas wizja państwa germańsko-słowiańskiego wydawała się bardzo realna. Jednak po roku 1815 procent ludności polskiej gwałtownie się zmniejszył. Mimo stałego wzrostu bezwzględnej liczby Polaków ich względna liczebność w stosunku do ludności niemieckiej stale malała. W roku 1905 3 miliony Polaków stanowiły już tylko nieliczną mniejszość liczącego 56 milionów cesarstwa niemieckiego[84].
Arena politycznej działalności Polaków kurczyła się proporcjonalnie do tej liczby. Przed rokiem 1848 Sejm oraz prowincjonalne instytucje Wielkiego Księstwa Poznańskiego tworzyły coś w rodzaju naturalnego miejsca spotkań polskich polityków. Przez pewien czas wyglądało na to, że Wielkie Księstwo może odegrać rolę koordynatora dla Polaków ze wszystkich trzech zaborów. Potem wraz ze zduszeniem Wielkiego Księstwa uwaga zwróciła się ku „Polskiemu Kołu” w pruskim Landtagu w Berlinie, a następnie, po roku 1872, ku cesarskiemu Reichstagowi.
Według terminologii niemieckiej, nowożytne Prusy miały charakter Obrigkeitsstaat, czyli „państwa autorytarystycznego”. Chociaż nie udało im się ani rozwinąć mistycznej ideologii autokracji, ani zbudować sprawnej machiny absolutyzmu, funkcjonowały, opierając się na zasadzie, że wola władcy i jego rządu góruje nad wszystkim innym. Typowe dla ich ustroju były nie tyle rygorystyczne idee czy instytucje, ile ów nieprecyzyjnie definiowany, lecz groźny „pruski duch”. Mówiąc słowami jednego z ich najmniej krytycznie nastawionych wielbicieli, „pruskość była stylem życia, instynktem, przymusem (…), w którym naród pragnie i działa jako ponadjednostkowa całość (…) nie jest to instynkt stadny, ale coś niezwykle potężnego i wolnego, czego nikt, kto doń nie należy, nie jest w stanie zrozumieć”[85]. Była to tradycja stworzona przez trwającą nieustannie przez trzy stulecia walkę o skonsolidowanie w jedno królestwo rozproszonych posiadłości Hohenzollernów i przez stałe zagrożenie i niepewność, jakie się z tą walką wiązały.
Z powodów praktycznych swobody obywatelskie zostały zredukowane do minimum, a gdy już się pojawiły demokratyczne instytucje, nie dopuszczono do tego, aby stały się w pełni odpowiedzialne przed narodem. Podobnie jak w Rosji, władca w Prusach miał zwyczaj rządzić, a ludzie mieli zwyczaj słuchać.
Pruski autorytaryzm był więc pod kilkoma istotnymi względami bardzo podobny do rosyjskiej autokracji. Armia, na przykład, była przedmiotem licznych przywilejów, a od czasów Fryderyka Wilhelma I i jego lange Kerls, czyli „długich grenadierów”, pełniła rolę podstawowego narzędzia sukcesów państwa pruskiego. Jej stan liczebny był ogromny, a sprawność bojowa — od Fehrbellina po Sedan — wręcz legendarna. Nie da się zaprzeczyć, że militaryzm pruski był czymś dość szczególnym. Podczas gdy armia rosyjska stosowała metody brutalnego przymusu, tak wobec ludności cywilnej, jak i przeciw własnym żołnierzom, Prusacy pielęgnowali w sobie szczery entuzjazm dla ludzi noszących mundury. Pod wpływem napoleońskiej Francji Schamhorst i Gneisenau zarzucili metody przymusowego wcielania do wojska oraz brutalną dyscyplinę wcześniejszych okresów.
W XIX wieku żołnierz pruski był nie tylko najlepiej wyćwiczonym żołnierzem w Europie; był on także żołnierzem najlepiej dowodzonym, najlepiej karmionym i najlepiej uzbrojonym, a maszerował w takt najlepszej muzyki wojskowej na świecie.
Biurokracja również przypominała swój autokratyczny odpowiednik. Pruski inspektor, ze swoim pince-nez i gumową pieczątką, był w tej samej mierze postacią śmieszną, co budzącą strach. Ale, niestety, cieszył się nie tylko reputacją człowieka małostkowego, ale także i nieprzekupnego.
83
Mimo późniejszych zmian stanowiska w tej sprawie zarówno Śląsk, jak i Pomorze były w tym czasie na ogół uważane za część Niemiec, obie te ziemie wchodziły też w latach 1815—66 w skład Związku Niemieckiego. Założony w 1834 r. Niemiecki Związek Celny (Zollverein), a następnie, od roku 1867, Związek Północnoniemiecki obejmował wszystkie prowincje Królestwa Pruskiego.
84
Ponieważ ziemie polskie stały się ostatecznie integralną częścią Królestwa Prus, ich historię można w pełni zrozumieć tylko w powiązaniu z historią całych Prus. Z prac napisanych w języku angielskim patrz W. A. Carr, A History of Germany 1815—1945, Londyn 1969; H. W. Koch, A History of Prussia, Londyn 1978; A. J. P. Taylor, Bismarck, Londyn 1955, i E. J. Feuchtwanger, Prussia — myth and reality: the role of Prussia in German History, Londyn 1970. Patrz także M. Laubert, Die preussische Polenpolitik von 1772—1914, Berlin 1920, oraz H.-U. Wehier, Die Polenpolitik in deutschen Kaisserreich, 1871—1918, w: Politische Ideologien und nationalstaatliche Ordnung, wyd. K. Kluxen, W. J. Mommsen, Monachium 1968; M. Broszat, 200 Jahre deutsche Polenpolitik, Monachium 1963, i Werner Grauendienst, Prussian Civic Consciousness and Polish Nationalism, w: Eastern Germany, ed. Góttingen Research Committee, Wurzburg. Współczesne polskie poglądy w tej kwestii ukazują się regularnie na łamach miesięcznika „Polish Western Affairs”, Poznań 1959; patrz L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem, 1850—1918, Warszawa 1973.
85
Oswald Spengler, Prussianism and Socialism (1919), cyt. w: E. J. Feuchtwanger, op. cit., s. 7.