Prawa Polaków do autonomii w obrębie Królestwa Pruskiego zostały troskliwie obwarowane traktatem wiedeńskim. Nie stosowano ich nigdy do Polaków mieszkających na Pomorzu, w Prusach Zachodnich czy na Śląsku, a na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego postanowień kongresu przestrzegano zaledwie przez 30 lat. Ukonstytuowane w r. 1815 Wielkie Księstwo miało obszar ok. 29 000 km2 i liczyło 776 000 mieszkańców. Na każdych dziesięciu z nich ośmiu używało języka polskiego jako języka ojczystego. Przysięga wierności składana przez szlachtę mówiła o „królu tej części Polski, która znajduje się pod pruskim zarządem”. Namiestnik Księstwa, czyli Staathalter, książę Antoni Radziwiłł, był Polakiem, a język polski był oficjalnym językiem w szkołach, sądach i rządzie.
Członków lokalnego Landsratu, czyli Sejmu, wybierała szlachta, a posłowie mieli prawo wnosić petycje do króla. Po r. 1831 jednak zaczęto wprowadzać coraz surowsze ograniczenia. Urząd namiestnika zniesiono. Nowy Oberprdsident, czyli naczelny prezes Księstwa, Eduard Flottwell, wprowadzał w życie nowo ustalone restrykcje. Ogłoszono konfiskatę majątków szlachty, która udzielała pomocy uciekinierom i uczestnikom powstania listopadowego. Sejm elekcyjny zniesiono. Udzielano poparcia niemieckim szkołom i stowarzyszeniom. Po r. 1849 — w następstwie nieudanego buntu — w Wielkim Księstwie Poznańskim zniesiono ograniczoną w 1831 r. autonomię. Nigdy też nie brano poważnie pod uwagę wysuwanych w latach późniejszych żądań jej przywrócenia.
Rewolucyjny nacjonalizm polski przyciągał niewielu zwolenników i nie odnosił żadnych sukcesów. W latach czterdziestych XIX w. w Poznaniu powstało kilka tajnych organizacji — w tym Związek Plebejuszy. W lutym 1846 r. aresztowano 254 osoby należące do działającej na terenie Prus grupy przygotowującej ogólnopolskie powstanie, organizowane przez działające na emigracji Towarzystwo Demokratyczne. W następnym roku, w wyniku przeprowadzonego w Berlinie procesu, ośmiu głównych oskarżonych o zdradę — w tym Ludwika Mierosławskiego — skazano na śmierć; egzekucji jednak nie wykonano. Więźniowie zostali uwolnieni, pośród masowych demonstracji, w momencie wybuchu rewolucji w Berlinie, 20 marca 1848 r. Mierosławski natychmiast udał się do Poznania, aby stanąć na czele Komitetu Narodowego, który zawiązano, wykorzystując moment nieuwagi ze strony władz pruskich. Utworzono polską milicję, którą uzbrojono w kosy. A jednak łatwo można przecenić rewolucyjny charakter tych wydarzeń. W kwestii politycznej Komitet nie domagał się niepodległości, ale skutecznej autonomii; milicji nie powołano do walki przeciwko Pmsom, lecz w obawie przed rosyjską interwencją. Na mocy paktu zawartego w Jarosławcu w dniu 11 kwietnia Komitet został rozwiązany, po zaakceptowaniu obietnic generała von Willisena, dotyczących wprowadzenia polskiej administracji. Grupę Mierosławskiego, złożoną z tych członków milicji, którzy odmówili złożenia broni, rozproszyło pruskie wojsko; Fryderyk Wilhelm IV pisał do swojej siostry, carycy: „Mam nadzieję, że liczni rebelianci przekroczą granicę Królestwa Polskiego, gdzie Paskiewicz będzie ich mógł powiesić”. Odpowiedź carycy brzmiała: „Powieś ich sam”. Obietnice von Willisena zignorowano. Wielkie Księstwo przekształciło się w Provinz-Posen, a z jego herbu usunięto białego orła. Był to jedyny i ostatni rewolucyjny wybuch w pruskiej Polsce przed grudniem 1918 r.[86]
Proces zintegrowania prowincji polskich z całością jednolitego systemu ustrojowego Prus stanowił element ogólnych przemian, zachodzących we wszystkich częściach Królestwa, od Renu po Niemen. Od r. 1850 nowa konstytucja zapewniała szerokie uprawnienia prawodawcze skleconemu na nowo pruskiemu Landtagowi, który składał się z dwóch izb: Herrenhaus było „izbą lordów” i składało się z około 240 dziedzicznych i piastujących dożywotnio swój urząd członków, mianowanych przez monarchę; Abgeordnetenhaus natomiast, czyli niższa „izba gmin”, składało się z 352—453 wybieralnych posłów. Król sprawował ścisłą kontrolę nad powoływaniem i rozwiązywaniem Landtagu, podobnie jak nad Staatsratem, czyli radą ministerialną, wojskiem, sądownictwem, administracją i lokalnymi organami władz. Prawo głosu przysługiwało wszystkim mężczyznom powyżej 25 roku życia, przy czym głosujący byli podzieleni na trzy klasy według kryterium majątkowego. Każda klasa powoływała własne kolegium elektorów, których zadaniem był z kolei wybór postów. Według tego systemu, każdy poseł klasy pierwszej był wybierany przeciętnie 480 głosami, poseł drugiej klasy — 1920 głosami, poseł trzeciej klasy wreszcie — 9600 głosami. Prawo wyborcze było więc niewątpliwie niekorzystne dla chłopów i robotników, co w przypadku wschodnich prowincji kraju oznaczało, że element polski od samego początku znajdował się na gorszych pozycjach: tylko szlachta polska była w stanie dojść do głosu w obu izbach. Poczynając od roku 1871, rząd pruski został zdominowany przez konfederacyjną machinę Cesarstwa Niemieckiego. Podczas gdy król pruski i jego ministrowie przyjęli kierunek narzucony przez centralne instytucje, w celu wyboru posłów do Reichstagu, czyli parlamentu Rzeszy, należało wprowadzić dodatkowe procedury wyborcze. W okresie od 1872 do 1888 r. przeprowadzono również reorganizację lokalnego rządu. Prusy miały być odtąd podzielone na 14 prowincji, z których pięć — Pomorze, Poznańskie, Śląsk, Prusy Zachodnie oraz Prusy Wschodnie — zamieszkanych było częściowo przez ludność polską. Każda z prowincji została podzielona na okręgi (Regierungsbezirke), każdy okręg zaś — na powiaty miejskie i wiejskie (Stadtkreise i Landkreise). Mimo iż na wszystkich szczeblach — w Landtagu, w radach okręgów (Bezirksrat) i w radach powiatów (Kreiserat) — działały demokratyczne instytucje wyborcze, wszystkie urzędy władzy wykonawczej były zawsze obsadzone urzędnikami mianowanymi przez władze centralne, przed którymi byli oni również odpowiedzialni. Na tych terenach, które nie zostały oddane Polsce w latach 1918—21, owe odrębne pruskie instytucje funkcjonowały aż do pojawienia się faszystów w 1933 roku.
86
C. E. Black, Poznań and Europę in 1848, „Journal of Central European Affairs”, VIII (1948), s. 191—206; S. Kieniewicz, Społeczeństwo polskie w powstaniu polskim 1848 roku. Warszawa