Гэтыя залежнасьці, мэханізмы дзейнасьці і ператварэньняў пасьля друтой сусьветнай вайны былі часткова перанесеныя ў краіны Сярэдне-Ўсходняй Эўропы. Ужо ў ХІХ стагодзьдзі быў заўважны іхны ўплыў на польскае грамадзтва ў Расійскай імпэрыі. Ён выяўляўся ў схільнасьці да разьвіцьця шляхам паўстаньняў-рэвалюцыяў, у стаўленьні да дзяржавы, закону. Зьмены ў выніку паступовай эвалюцыі сыстэмы, якія маюць інстытуцыйную форму, саступкі на карысьць грамадзтва, якое ўсё больш і больш стаецца суб’ектам грамадзкіх і палітычных дзеяньняў, — гэта мадэль значна бліжэйшая аўстра-вугорскай манархіі, і нават дзяржаве Гогэнцалернаў, чымся царскай Расіі. Гэтая апошняя, кіруючы сілай, часам ласкай, але ніколі да 1905 году не саступаючы ўлады дэмакратычным інстытуцыям, прынучала народ, які прызвычаіўся да дэмакратычнай улады над сабой (польская шляхта), да несупынных бунтаў і ўрэшце забурэньняў. Таму і галічанскія палякі былі ў многіх адносінах бліжэйшыя сваёй палітычнай культурай некаторым іншым грамадзтвам Габсбурскай дзяржавы, чымся палякам у Расійскай імпэрыі (падобнае было — зважаючы на адпаведныя ўзаеміны — і ў выпадку той часткі Польшчы, якая апынілася ў складзе нямецкай дзяржавы). Пасьля другой сусьветнай вайны разьвіцьцё польскага грамадзтва шляхам частых закалотаў было вынікам несупыннай канфрантацыі нацыі, што валодае магутнымі вызвольнымі традыцыямі і актыўным шляхотна-інтэлігенцкім этасам палітычнай дзейнасьці, з уведзенай дзяржавай сыстэмай вартасьцяў, узьніклай на Ўсходзе і распаўсюджванай у створаных там формах. Таму яно было вынікам заблякаваньня мэханізмаў, што забясьпечваюць разьвіцьцё шляхам эвалюцыі.
Грамадзтвы паасобных рэгіёнаў Эўропы розьняцца сваім стаўленьнем да дзяржавы. Шмат нацыяў Заходняй Эўропы фармавалася вакол інстытуцыяў дзяржавы і ўстаноўленых імі межаў. Шматстагодняе існаваньне гэтых дзяржаваў дало іхным жыхаром пачуцьцё пэўнасьці іхнага нацыянальнага й дзяржаўнага быцьця. Напару гэта прыводзіла іхных грамадзянаў да прагматычнага й нават спажывецкага стаўленьня да собскага гаспадарства. Гаспадарства забясьпечвае іхныя інтарэсы, умагчымляе актыўную эканамічную дзейнасьць, гарантуючы палітычна-праўную стабільнасьць. Дыстанцыя спаміж грамадзтвам і дзяржавай (уладай), дарма што яна ўсьцяж існуе, зьмяншаецца ў выніку пачуцьця ўдзелу ягоных грамадзянаў у працэсе ажыцьцяўленьня ўлады, наўперад на мясцовым узроўні, узроўні самакіраваньня. У Сярэдняй Эўропе стаўленьне да дзяржавы наагул досыць амбівалентнае. Ухваляльна-эмацыйнае, дужа ідэалягізаванае, апэлюючае да нацыянальных ідэалаў, гісторыі. Якраз нацыянальная дзяржава ёсьць відавочным здабыткам ХІХ- і ХХ-стагодняй нацыянальна-вызвольнай барацьбы, і ў гэтым аспэкце яна перажывае, безумоўна, большую міталягізацыю, чымся на Захадзе. Аднак адначасна над штодзённым стаўленьнем да дзяржаўных інстытуцыяў ляжыць цяжар традыцыяў іхнага колішняга адмаўленьня, узьніклых у пэрыяд імклівага пашырэньня нацыянальнай сьвядомасьці ў гэтых грамадзтвах, калі дзяржава найчасьцей была чужым, захопніцкім арганізмам. Навідавоку таксама прагматычна-патрабавальнае стаўленьне да дзяржавы як да не зусім собскай, узьніклае ў пэрыяд сацыялізму. У Сярэдняй Эўропе якраз нацыі стваралі дзяржавы.
Інакшая сытуацыя ў Беларусі. Савецкая дзяржава стварыла беларускае грамадзтва ў яго цяперашняй форме. Яна не сфармавала беларускай нацыі, як і нацыя не пабудавала дзяржавы (паколькі грамадзтва ў сваёй асноўнай масе так і не было «нацыялізавана»). Гэтая дзяржава ня ёсьць вынікам рэалізацыі нацыянальнай мэты-міту, ідэалу нацыянальна-вызвольнай барацьбы, напяцьця грамадзкіх эмоцыяў. Гістарычная сьвядомасьць ейных жыхароў рэдка выходзіць за савецкі пэрыяд. Савецкі Саюз ня лічыцца грамадзкімі масамі зьнявольнікам беларусаў. Назіраецца таксама адсутнасьць пачуцьця, што дзяржава (улада) — гэта «мы», традыцыяў актыўнасьці на ўзроўні самакіраваньня і дастатковага аўтарытэту мясцовых уладаў. Рэспубліка Беларусь успрымаецца сваімі грамадзянамі баржджэй у спажывецка-сацыяльных катэгорыях, чымся ў нацыянальных. На ўзор Зінаіды Сікевіч у яе апісаньні расійцаў можна сказаць, што і беларусы трактуюць сваё гаспадарства як калектыўнага бацьку, інстытуцыю, якая калі не выконвае сваіх бацькоўскіх функцыяў, то не заслугоўвае грамадзкай падтрымкі. «Пэрсаніфікацыяй такой дзяржавы ёсьць прэзыдэнт-правадыр, які толькі тады будзе заслугоўваць грамадзкага прызнаньня, калі будзе паводзіць сябе як правадыр, а ня звычны чалавек, што часова займае высокую пасаду»[116]. Таму галасуюць за «бацьку», які сам выбавіць краіну, вышэй за закон стаўляючы эфэктыўнасьць дзеяньня. Згодна з гэткім тыпам мысьленьня просты чалавек зрабіць можа няшмат. Гэтая патэрналісцкая мэнтальнасьць наўпрост выводзіцца з расійскіх традыцыяў. Апазыцыя «мы» й «яны» вырастае з схільнасьці да выяўленьня групавой, калектыўнай пазыцыі (варожай індывідуалізму), тыпу «мы» людзі простыя, сьціплыя, сумленныя (былыя савецкія), нічым не адметныя. Пры гэткім падыходзе сьвет нескладаны, дыхатамічны. Адчуваецца туга за мудрым і магутным бацькам, які будзе ў стане хутка й станаўко ўсё ізноў упарадкаваць. Рэха гэткага тыпу мэнтальнасьці з рознай сілай чуецца ўва ўсёй Сярэдне-Ўсходняй Эўропе.
На Захадзе ідэя свабоды набыла магутны індывідуальны вымер. Яе падтрымала буржуазія, а пасьля сярэдняя кляса. У Сярэдняй Эўропе моцна выявіўся ейны супольнасны, нацыянальны вымер, які пашыраўся мясцовай інтэлігенцыяй. У Беларусі праявы індывідуалізму вельмі слабыя, нацыя ў ісьце так і не сфармавалася, цяжка гаварыць — абмінаючы вузкія серадовішчы інтэлектуалаў — аб інтэлігенцыі з традыцыямі сярэднеэўрапейскага або расійскага тыпу (баржджэй аб клясе «дзяржаўнай бюракратыі»), і пагатоў аб буржуазіі або сярэдняй клясе. Ідэя свабоды валодае гэтта, безумоўна, меншай мабілізацыйнай сілай, чымся ў засталых дзьвюх частках Эўропы. Яна распаўсюджвалася як калектыўна ўсьвядомленая неабходнасьць. У беларускіх умовах нястачы матэрыяльных дабротаў як свабода заходнеэўрапейскага тыпу, так і паймо нацыі не адчуваецца шмат кім як патрэба першай неабходнасьці.
У адваротнасьць ад Захаду, дзе грамадзкія структуры ўтвараліся наўперад пры апірышчы на валоданьне собскасьцяй, у былым Савецкім Саюзе, у тым ліку і ў Беларусі, грамадзкая стратыфікацыя фармавалася перадусім пры апірышчы на валоданьне ўладай. Доступ да матэрыяльных дабротаў залежаў ад ступені ўдзелу ўва ажыцьцяўленьні ўлады, прычым у такім маштабе, які не спатыкаўся ў Польшчы. Вынікам гэтага (г.зн. слабой залежнасьці паміж працай і даходамі) быў нізкі ўзровень этасу працы, слабое разьвіцьцё індывідуальнай ініцыятывы, уніфікацыя грамадзтва, якое замыкалася на самым сабе. Распаўсюджвалася пыха што да падуладных і пакора што да ўлады. У гэтай сыстэме адказнасьць азначала страх перад начальствам і поўнае падпарадкаваньне яму, а не кампэтэнцыю і дбайнасьць аб падуладных. Палітычны нонканфармізм вынішчаўся ня толькі ўладамі. Дысыдэнты часта ўважаліся масамі, як у Расіі, так і ў Беларусі, за не зусім нармальных людзей. Масы не атаесамлялі сябе зь імі. Іх лічылі дзівакамі. З падазронам ставіліся і да індывідуальнага супрацьстаўленьня грамадзтву, дзяржаве, і, такім чынам, калектыву. Улада на Ўсходзе бяз Бога, і нават скіраваная супраць Бога, мела сакральны вымер. Ня ў меншай ступені ёй цяжка супрацьстаяць і цяпер. Безумоўна, гэта лягчэй удаецца найбольш празаходняму Беларускаму Народнаму Фронту, чымся камуністам або аграрнікам. БНФ і ў іншым пляне парывае з усходняй палітычнай традыцыяй — відавочнай, напрыклад, у цяперашняй Расіі — згодна зь якой на чале партыі стаіць правадыр, які мае наўкола сябе не палітычных партнэраў, значэнных постацяў, а толькі партыйныя масы. Прэзыдэнт Лукашэнка не дапускае такіх сытуацыяў. Прэзыдэнт Ельцын аслабляе эвэнтуальныя пагрозы, супрацьстаўляючы сабе палітыкаў і ў меру магчымасьці сутыкаючы іх паміж сабой. БНФ — і гэта вельмі відавочна — узгадаваў шмат наступнікаў Пазьняка.
У Беларусі слаба разьвіваецца рынкавая эканоміка. Стаўленьне да яе ў значнай ступені вынікае з валоданьня собскасьцяй. Сродкі вытворчасьці ў Беларусі ў пераважнай бальшыні знаходзяцца ў руках дзяржавы, і тут у апошнія часы мала што зьмянілася. Каля 15% зямлі знаходзіцца ў прыватным валоданьні. Гэта, аднак — узьніклыя ўжо ў савецкія часы — прысядзібныя надзелы, лецішчы і толькі 3 тысячы сялянскіх гаспадарак (якія называюцца фэрмэрскімі). Яны даюць прыблізна палавіну, а ў 1996 годзе, магчыма, і бальшыню сельскагаспадарчай прадукцыі. Паводле сацыялягічных дасьледаваньняў, каля 80% жыхароў Беларусі прымае прыватную собскасьць на зямлю, і 20% выказваецца супраць гэтага[117]. Падтрыманьне гэтае, аднак, слабое, вэрбальнае, яго не суправаджае праўна-палітычная актыўнасьць, імкненьне атрымаць зямлю. Жаданьне валодаць собскасьцяй (прадпрымальніцтва), разам з спадарожнай гэтаму рызыкай і адказнасьцяй, як падаецца, адносна невялікае. Паводле дасьледаваньняў «Эўрабаромэтру», 53% жыхароў краін, што ўваходзяць у Эўрапейскі Зьвяз, у 1995 годзе падтрымвалі рынкавую эканоміку (супраць было 26%). У краінах СНД «за» было 22%, а «супраць» — 59% (значна лепшыя паказчыкі былі ўва Ўзбалтыцы). Цягам апошніх гадоў працэнт праціўнікаў рынкавай эканомікі ўзрос у Расіі і на Ўкраіне. У Беларусі розьніца паміж прыхільнікамі і будучымі ў меншыні праціўнікамі рынку зьменшылася да 13%[118]. У савецкай Беларусі не выпадала быць багатым. Собскасьць была заменена ідэяй грамадзкага эгалітарызму.
116
Z. Sikiewicz, Mentalność radziecka w wiadomości masowej Rosjan. Referat wygіoszony na IX Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym, Lublin, 27–30 czerwca 1994 r. (машынапіс).