(...) Я не жадаю тут ні абсалютызаваць, ні занадта пераацэньваць цэнтральна-эўрапейскага стаўленьня да вартасьцяў, таму што яны зьяўляюцца злучвом і вязьмом усёй эўрапейскай цывілізацыі. Я хачу толькі зьвярнуць увагу на тое, што перасычэньне сьвядомасьці Цэнтральнай Эўропы этычна-аксіялягічнай праблематыкай абумовіла яе спэцыфічны шлях да ўнівэрсалізму.
Гэтая сьвядомасьць настоена на своеасаблівым пачуцьці дабра, падмацаваная хрысьціянскім ідэалам дасканаласьці, прасякнута містычным і мэтафізычным патасам, у аснове якога палягае пакута. Матыў ідэалізацыі собскай тоеснасьці, апатэоз герояў і сьвятых, укарэненасьць легенды і міту паходжаньня, культывацыя памяці хвалебных трыюмфаў і трагічных паражэньняў, сакралізацыя сымболікі собскай апрычонасьці і ўласнай годнасьці — усё гэта абумовіла ўзьнікненьне шырака зразуметай супольнасьці, што дамінуе над плюралізмам і разнароднасьцю нацыянальных культураў.
(...) Цэнтральная Эўропа ўжо тысячу гадоў структураваная як сумесь разнароднасьцяў, каб не сказаць — супярэчнасьцяў. Гэтая сумесь не павінна, але пры спрыяльных умовах можа стаць выбуховай. Балканскі прасьцяг традыцыйна разглядаецца як «паравы кацёл», што пагражае выбухам. Але праўда і тое, што ўся Цэнтральная Эўропа пабудаваная на падобным прынцыпе, і калі ціск у гэтым катле не ўтрымаць пад кантролем, то практычна ў кожным месцы мы можам стаць сьведкамі таго, узорам чаго ёсьць грамадзянская вайна ў Босьніі і Герцагавіне, Харваччыне і Сэрбіі.
Спакойна, але і з поўнай рашучасьцю трэба сабе сказаць, што гісторыя гэтай часткі сьвету зьмяшчае такія эпізоды, якія зьяўляюцца небясьпечнымі прэцэдэнтамі і нэгатыўнымі ўзорамі — аналягічнымі тым, якія цяпер назіраюцца ў былой Югаславіі. Тут добра вядомыя перасьледы нацыянальных мяншыняў, дыскрымінацыя расава чужых суграмадзян, пагромы, этнічныя чысткі і іншыя выбухі калектыўнай агрэсіі і антаганізму.
(...) Вельмі вялікае значэньне маюць сьвежыя і даўнія рахункі крыўдаў, якія адны нацыянальнасці ў гэтым рэгіёне выстаўляюць іншым. Некаторыя зь іх, зашмат давяраючы ў мінуўшчыне магутным чужым гарантам, шукалі ў іх ратунку і апекі супраць найбліжэйшых суседзяў з-за мяжы, зь якімі вяліся тэрытарыяльныя спрэчкі або дыскусіі аб нацыянальнай прыналежнасьці мяншыняў.
У мяне яшчэ жывая ў памяці сытуацыя, калі пэўныя гаспадарствы сумысьля настройвалі супраць сябе меншыя нацыі альбо бунтавалі незадаволеныя мяншыні супраць законных уладаў. Усё гэта існуе ў памяці нацыяў Цэнтральнай Эўропы і гатовае бударажыць іх сьвядомасьць.
(...) Такім чынам, сытуацыя далёка не ідылічная, як гэта вынікала зь некаторых нотак у дыскусіях, што адбываліся ў 80-х гадох, — што калі ж мы ўсе задзіночымся, то ўсё будзе ў парадку. І цяпер, калі мы ўжо чуемся вызваленымі з путаў, аказваецца, што трэба бараніць свой рынак, сваю эканоміку і сваю культуру, свае адзнакі тоеснасьці, свае межы, сваю мову і этнічнасьць, а таксама сваё прыняцьцё ў NATO і Эўрапейскі Саюз. Адчуваецца голас заглушваных перасьцярогаў, ажываюць і большаюць крыўды, зьнявагі і антаганізмы.
Пераадоленьне гэтых нэгатыўных зьяваў пры дапамозе інструмэнтару культуры павінна адыгрываць прэвэнтыўную ролю.
Калі мы ня будзем падрыхтаваныя да канфліктных сытуацыяў і да магчымасьцяў іх вырашэньня мірнымі мэтадамі, культурнымі сродкамі — то мы паддамо наш рэгіён і ўсю Эўропу пагрозе неспадзяваных і імклівых катаклізмаў. І гэта ня нейкая інтэлектуальная раскоша, ані вытанчаны жэст эстэта, што мы дасьледуем, дыскутуем і вывучаем як спадзеўныя, так і зьнеахвочваючыя аспэкты разнароднасьці і супольнасьці, канфліктаў і суседзтва. Наадварот, калі б мы адмовіліся ад гэтых дыскусіяў, нам бы можна было закінуць, што мы ня выканалі абавязку, які нам належаў, а менавіта — не падрыхтавалі салідных падставаў для пабудовы супольнасьці дасьведчаньняў і ўмоваў сужыцьця грамадзтваў Міжмор’я.
Тэкст перакладзены паводле: Podkowiański Magazyn Kulturalny, № 1 (12), 1996.
* Анджэй Тышка — сацыёляг культуры, дырэктар Інстытуту сацыялёгіі пры Варшаўскім унівэрсытэце. Апошняя публікацыя — кніга «Kultura jest kultem wartości», выдадзеная ў 1999 годзе коштам Fundacjі Pomocy Antyk у мястэчку Каморуў.
У кнізе зьбертыя дасьледаваньні і нарысы на тэму грамадзкай аксіялёгіі, упаасобку закранаюцца пытаньні праўды і няпраўды ў сацыялёгіі.
Аляксандар Ф’ют*
Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам
Ува Ўсходняй Эўропе заўжды пануе ліха.
Усходнюю Эўропу гэта захапіла.
Ува Ўсходняй Эўропе заўжды няміла.
Быў чалавек, і ўжо няма яго праз хвілю.
Дзе насамрэч шукаць Сярэднюю Эўропу? На мапе? У гістарычнай памяці? У фантазіях? А можа ў літаратуры? І ці наагул варта яшчэ ўваскрашаць гэты тэрмін, калі дыскусіі, якія ён спараджаў, згасьлі, а палітычна-грамадзкія рэаліі нагэтулькі далекасяжна зьмяніліся? Пагатоў, што ад самага пачатку існаваньне Сярэдняй Эўропы падавалася прынамсі ілюзорным, выклікала цэлы шэраг пярэчаньняў. «Я дапускаю, што існуе нешта такое, як Сярэдняя Еўропа»[158], — пісаў Чэслаў Мілаш, а Даніла Кіш канстатаваў, што «яна ўсё больш нагадвае сёньня гэнага цмока з Алка ў «Атоку Пінгвінаў» Анатоля Франса <...> ніхто з тых, хто цьвердзіў, што яго бачыў, ня мог сказаць, як ён выглядае»[159]. Для Кундэры гэтая частка кантынэнту была «разарваным Захадам»[160], для Бродзкага — «заходняй Азіяй»[161]. Бо, у ісьце, Сярэднюю Эўропу можна прыблізна геаграфічна лякалізаваць, але далей пачынаюцца ўласна рупаты. Ейны прасьцяг і анталягічны статус і надалей застаецца досыць неакрэсьленым, межы размываюцца і капрызна блытаюцца. Калі ўявіць сабе фізычную мапу ўсёй Эўропы, на якую нехта пасьлядоўна накладвае празрыстыя клішы, якія пасьлядоўна вылучаюць уплывы Рыму і Бізантыі, лацінскай і старацаркоўнаславянскай мовы, каталіцызму і праваслаўя, вымалёўваюцца абшары заняпалых каралеўстваў і зьніклых імпэрыяў, рухі пэўных нацыянальных групаў і рэлігійныя асяродкі, ня кажучы аб засягу камунізму, — у пэўны момант лініі пачынаюць размывацца і блытаюцца. Гэта, без сумлеву, якраз тут. Тут, дзе найбольшая заблытанасьць і згушчанасьць, месьціцца Сярэдняя Эўропа.
Ці варта, аднак, і надалей настойваць на гэтым пайме? Так, адказвалі яго абароньнікі. Калі не спрацоўваюць геаграфічныя, гістарычныя або палітычныя аргумэнты, трэба зьвярнуцца па культурныя аргумэнты. Або — міжволі паўтараючы словы рамантыкаў — перанесьціся ў краіну духу. «Сярэдняя Эўропа — гэта не гаспадарства, а культура, кон. Ейныя межы ўяўныя, і іх даводзіцца вызначаць наноў, выходзячы з кожнай новай гістарычнай сытуацыі»[162], — даводзіў Кундэра. Мілаш, у сваю чаргу, пераконваў, што «гігіенічная, так бы мовіць, падстава для абраньня тэрміну «Сярэдняя Эўропа» ў тым, што ён дазваляе шукаць спэцыфічнасьці ейнай культуры і бароніць нас ад абмыльных аналёгій»[163]. Паводле Кіша, гэтае паймо «ў галіне культуры ўжо можа азначаць толькі апэляцыю да генэалягічнага дрэва Эўропы як да свайго собскага дрэва (...) азначае яшчэ верагодную патрэбу прызнаць гэтае супольнае паходжаньне, не зважаючы на адрозьненьні або якраз зь іхнай прычыны»[164].
Упор на адзінства там, дзе надзвычай выяўна панавала разнароднасьць, у вялікай меры зьясьняўся, безумоўна, тым, што паймо Сярэдняй Эўропы зьяўлялася галоўна ў творах эмігрантаў і дысыдэнтаў, набываючы наўперад палітычны падтэкст. Спраставанае супраць дамінаваньня Савецкага Саюзу над гэтым абшарам кантынэнту, яно было згадкай аб існаваньні «горшай», забытай Эўропы, сьпісанай у архіў ялцінскім трактатам[165]. Чаму я прыгадаў гэтыя агульнавядомыя факты? Таму, што генэза тэрміну і акалічнасьці яго ўзьнікненьня ў значнай меры ўплываюць на ягонае разуменьне і далейшае функцыянаваньне ажно да сучаснага моманту. Сярод іх трэба вылучыць, першае, падкрэсьліваньне трывалых сувязяў з культурнай і цывілізацыйнай спадчынай Заходняй Эўропы, нярэдка з пропускам Нямеччыны і Аўстрыі і як бы коштам Расіі, якую вымыкаюць з гэтых сувязяў. Другое, пошук супольных рысаў — нечага накшталт культурнай парадыгмы сьведам’я жыхароў гэтага прасьцягу — з выразьлівым замоўчваньнем або дэманстрацыйнай пагардай да адрозных рысаў. Урэшце, трэцяе — зьяўляецца рэтраспэкцыйная ўтопія ў выглядзе ідэалізацыі некалі існых на гэтым абшары шматнацыянальных і шматкультурных гаспадарстваў: Вялікага Княства Літоўскага і аўстра-вугорскай манархіі. Але ўсюдых упорыста пракідаецца аснаватворная праблема: як заставацца вольным у паліморфнай супольнасьці? Шляхецкая дэмакратыя разьвязала гэтую праблему часткова, абмяжоўваючыся адной прывілеяванай столкай. Аўстра-Вугоршчына, асабліва ў апошнюю фазу свайго існаваньня, адкідала памкненьні паасобных нацыяў да самавызначэньня. За дваццаць міжваенных гадоў утапічныя грамадзкія праекты, увасобленыя ў жыцьцё, выявілі сваю злавеснасьць. Ідэя вышэйшасьці адной нацыі над іншай скончылася генацыдам. Ідэя поўнай роўнасьці стварыла новую форму нявольніцтва.
160
M. Kundera: Zachód porwany albo tragedia Europy Środkowej. «Zeszyty Literackie», № 5, 1988.
161
J.Brodski: Dlaczego Kundera myli się co do Dostojewskiego. «Zeszyty Literackie», № 11, 1985.
165
Найбольш грунтоўная бібліяграфія на тэму дыскусій аб Сярэдняй Эўропе ўтрымліваeцца ў: J. Olejniczak: Arkadia i małe ojczyzny. Vincenz — Stempowski — Wittlin — Miłosz. Kraków, 1992.