У сакавіку Сэсар Вальеха захварэў. Дактары не знаходзілі прычыну, але тэмпература не спадала. Нават у знакамітай клініцы не змаглі паставіць дыягназ. Гаварылі, што як быццам колісь на радзіме Сэсар перанес ліхаманку. Але ж ён дужа хварэў у Еўропе таксама, падарваў нервы беднасцю, пакутаваў за іспанскую злыбяду, прадчуваў горкі лёс рэспублікі. 29 сакавіка ён прадыктаваў жонцы: “Хоць перад Богам прыйдзецца трымаць адказ, там, за смерцю, ёсць у мяне абаронца: Бог”.
Ізноў парадаксальны інтэлект паэта нават на парозе смерці, у агоніі, адкрывае нам дыялектычны вобраз Бога ў мудрай еднасці суддзі і абаронцы.
Сэсар Вальеха адышоў 15 красавіка 1938 года раніцой, а палове дзесятай. За колькі хвілін да гэтага ён нібы прачнуўся і вымавіў: “Хачу ў Іспанію!”
20 студзеня 1939 года салдацкая друкарня рэспубліканскае арміі Іспаніі на ўсходнім фронце выпусціла ў свет першае выданне кнігі “Іспанія, адвядзі ад мяне чару гэтую”. Тыраж трапіў у рукі франкістаў, і толькі пазней, праз гады, удалося выратаваць лічаныя экземпляры. У ліпені ў Парыжы аматары паэзіі змаглі чытаць упершыню “Гуманныя вершы” і іспанскую паэму пад адной вокладкай. Іншыя творы з’явіліся толькі праз дваццаць — трыццаць гадоў намаганнямі ўдавы паэта і ягоных сяброў.
Іспанія, на жаль, не адвяла ад паэта чару пякельнага гора, якую і ёй прыйшлося зазнаць. Лёс таксама. Бязлітасны лёс. Адно Сэсар Вальеха мог напісаць гэтыя радкі:
Нарадзіўся ўдзень без зморы,
Бог якраз тады быў хворы,
і цяжка.
Карлас Шэрман
З кнігі “Чорныя геральды” (1915—1919)
ЧОРНЫЯ ГЕРАЛЬДЫ
Жыццё нас б’е, ды так... Аж я не разумею!
Б’е, як у злосці Бог, нібы ад тых удараў
пакутаў хвалі ўюць сабе гняздо надзеі
на беразе душы... Ці я не разумею!
Іх шал, удараў тых... ратаяў злых барознаў
на тварах з лютасці, на карках, што не ўдзерці.
Ці гэта жарабкі атылаў дубалобых,
Геральды чорныя, ганцы ад пані Смерці.
Як ад Хрыста ў душы зрываюцца ў прадонні
ад веры найсвятой — ёй Лёс жадае кары.
Трэск бохана, які згарае дымна ў печы,
пакуль выцягваем, нагадваюць удары.
А чалавек... Жабрак! Адводзіць моўчкі вочы,
бы на плячы руку адчуўшы перад сконам;
адводзіць, як вар’ят, і ўсё, што нёс пакутна,
мялее лужынай у позірку ягоным.
Жыццё нас б’е, ды так... Ажно не разумею!
СВЯТЫ ЛІСТАПАД
Поўня! Карона над лобам вялізным,
льешся лістотай на жоўтыя цені!
Тоіш трагічную слодыч смарагдаў,
чырвань кароны Хрыста ў задуменні.
Поўня! Блакітам злюцелае сэрца,
што ты лунаеш у кубку, налітым
сінім глыбокім віном, да заходу,
чоўнам тугі, што ў хаўрусе з нябытам?
Поўня! Лунаеш, лунаеш дарэмна
і ахвяруеш сабой да астачы:
можа, маё ты цыганскае сэрца —
небам вандруе і вершамі плача!..
ПРЫЧАСЦЬ
О прыгажуня! Жылы, яе ферменты
маёй старое неістоты з чорным
шампанскім, што жыццём лічу я, смертны!
А валасы — карэньчыкі далёкай
маёй лазы і кайнасці і кары.
А валасы — густыя ніткі мітры
маёй загубленай нязбытнай мары!
І цела — вір ад пены закіпелы
ружовага ад палу Іярдана;
вагаецца, нібы бізун няспешны
дабра, каб зло зняважыць нечакана!
А рукі — прага вечнасці і цноты,
дзе гесперыды[1] свята гаспадыні,
як дзве дарогі белыя ратунку,
з крыжа сарваных перамлелай плынню
яны як плазма той крыві нязломнай,
што не трывае пад маёю сінню!
А ножкі — жаўранкі, яны з учора
майго вяртаюць мне вясцін бярэма!
О ножкі — дзве слязіны, іх згубіў я,
калі, як Дух Святы, спусціўся нема
і ў Свет на Вербніцу ўвайшоў аднойчы,
далёка назаўжды ад Віфліема.
вернуться
Гесперыды — у грэчаскай міфалогіі дочкі Атланта, якія жылі ў казачным садзе, дзе расла яблыня з залатымі пладамі. Выкраданне яблык, якія ахоўваў стогаловы дракон, адзін з подзвігаў Геракла.