«Дазвольце вас папрасіць размясціцца на гэтым мяккім крэсле», сказаў Манілаў. «Тут вам будзе спакайней».
«Дазвольце я сяду на цвёрдае».
«Дазвольце вам гэтага не дазволіць», сказаў Манілаў з усмешкай.
«Гэтае крэсла ў мяне ўжо асігнавана для госця: рады ці не рады, але павінны сесці».
Чычыкаў сеў.
«Дазвольце мне вас пачаставаць люлечкаю».
«Не, не куру», адказаў Чычыкаў ласкава і як быццам шкадуючы.
«Чаму?» сказаў Манілаў таксама ласкава і шкадуючы.
«Не набыў прывычкі, баюся; кажуць, люлька сушыць».
«Дазвольце мне вам заўважыць, што гэта памылковы погляд. Я думаю нават, што курыць люльку куды здаравей, чым нюхаць табаку. У нашым палку быў паручык, чароўнейшы і адукаванейшы чалавек, які не выпускаў з рота люлькі не толькі за сталом, але нават, з дазволу сказаць, ва ўсіх іншых месцах. I вось яму цяпер ужо сорак з лішнім год, але, дзякаваць богу, да гэтага часу такі здаровы, як нельга лепш».
Чычыкаў заўважыў, што гэта сапраўды здараецца і што ў прыродзе ёсць шмат рэчаў, якія не вытлумачыць нават шырокі розум.
«Але дазвольце перш адну просьбу...» прагаварыў ён голасам, у якім пачуўся нейкі дзіўны, ці амаль дзіўны, выраз, і ўслед за гэтым невядома чаго азірнуўся назад. Манілаў таксама невядома чаму азірнуўся назад. «Як даўно вы былі ласкавы падаваць рэвізскія спісы?» [6]
«Так, ужо даўно; а лепш сказаць, не прыпомню».
«Як з таго часу многа ў вас памерла сялян?»
«А не магу ведаць, аб гэтым, я мяркую, трэба запытаць прыказчыка. Эй, чалавек, пакліч прыказчыка, ён павінен быць сёння тут».
Прыказчык з’явіўся. Гэта быў чалавек гадоў пад сорак, які галіў бараду, хадзіў у сурдуце і, як відаць, вёў надта спакойнае жыццё, бо твар яго глядзеў нейкай пухлаю паўнатою, а жаўтаваты колер скуры і маленькія вочы паказвалі, што ён ведаў вельмі добра, што такое пухавікі і пярыны. Можна было бачыць зараз, што ён прайшоў сваё поле дзейнасці, як праходзяць яго ўсе панскія прыказчыкі: быў перш проста пісьменным хлапчуком у доме, потым ажаніўся з якой-небудзь Агашкай-ключніцай, панінай фаварыткай, зрабіўся сам ключнікам, а там і прыказчыкам. А стаўшы прыказчыкам, рабіў, зразумела, як усе прыказчыкі: знаўся і куміўся з тымі, хто ў вёсцы быў багацей, падбаўляў на цяглы бяднейшых, прачнуўшыся а дзевятай гадзіне раніцы, чакаў самавара і піў чай.
«Паслухай, даражэнькі! Колькі ў нас памерла сялян з таго часу, як падавалі рэвізію?»
«Ды як колькі? Шмат хто памёр з таго часу», сказаў прыказчык, і пры гэтым ікнуў, захінуўшы рот крыху рукой накшталт шчытка.
«Але, прызнаюся, я сам так думаў», падхапіў Манілаў: «іменна вельмі многія паміралі!» Тут ён звярнуўся да Чычыкава і дадаў яшчэ: «Сапраўды, вельмі многія».
«А як, напрыклад, лікам?» запытаў Чычыкаў.
«Так, колькі лікам?» падхапіў Манілаў.
«Ды як сказаць лікам? Невядома-ж, колькі памірала, іх ніхто не лічыў».
«Так іменна», сказаў Манілаў, звярнуўшыся да Чычыкава: «я таксама дапушчаў, вялікая смяротнасць; зусім невядома, колькі памерла».
«Ты, калі ласка, іх злічы», сказаў Чычыкаў: «і зрабі падрабязны рэестрык усіх пайменна».
«Так, усіх пайменна», сказаў Манілаў.
Прыказчык сказаў: слухаю! і пайшоў.
«А для якіх прычын вам гэта патрэбна?» запытаў Манілаў, калі прыказчык вышаў.
Гэтае пытанне, здавалася, абцяжыла госця, на твары яго з’явіўся нейкі напружаны выраз, ад якога ён нават пачырванеў, намаганне штосьці выказаць, што не зусім паддаецца словам. I сапраўды, Манілаў, нарэшце, пачуў такія дзіўныя рэчы, якіх яшчэ ніколі не чулі чалавечыя вушы.
«Вы пытаеце, для якіх прычын? Прычыны вось якія: я жадаў-бы купіць сялян...» сказаў Чычыкаў, заікнуўся і не скончыў сказу.
«Але дазвольце запытаць вас», сказаў Манілаў, «як вы жадаеце купіць сялян, з зямлёю ці проста на вывад [7], гэта значыць без зямлі?»
«Не, я не так, каб зусім сялян», сказаў Чычыкаў, «я хачу мець мёртвых».
«Як? Выбачайце, я крыху тугі на вуха, мне пачулася вельмі дзіўнае слова...»
«Я мяркую набыць мёртвых, якія, аднак, значыліся-б па рэвізіі, як жывыя», сказаў Чычыкаў.