Перад уцекачом зноў узнікла мама. «А можа, я ніколі і нікуды не з’язджаў?» – спытаў сябе.
Яго з новай сілай ахутаў холад, заледзянела cпіна. «Не, гэта не дом, – спахапіўся, – гэта халодная чужая зямля. Зямля, якая ніколі не бывае цёплай. Чужая!»
Падцягнуў пад сябе калені, устаў. Хістала. Адчуў боль у плячы. Асцярожна дакрануўся да раны – кроў быццам запяклася, не сочыцца. Пашанцавала – здаецца, нічога не зламаў.
Бездань, у якую ён зваліўся, была глыбокім катлаванам. Калі i дзеля чаго яго выкапалі, чаму кінулі – уцякач не ведаў. Ведаў iншае: недзе далей ці бліжэй ад гэтай глыбачэзнай ямы ёсць шмат – такіх і меншых, дзе ляжаць сотні, тысячы бязвінна забітых, а крыжа над імі – ніводнага, i ніколі не будзе. Мільёны загнаных у зямлю. Мільёны, якіх больш няма.
«Цямнее. Пара выбірацца, – падумаў. – Недзе ж павінен быць выхад наверх».
Прыслухаўся. Ціха. Стралкі не пабеглі за сабакамі да абрыву, інакш спусціліся б сюды i знайшлі б яго: яны – не сабакі; яны тыя, хто спускае сабак.
Калі ўцякач выбраўся з катлавана, ужо змяркалася, але неба заставалася чыстым, і ён мог арыентавацца па зорках.
«Так, Бог ёсць», – зноў паўтарыў i рушыў у ноч.
Шэсць сутак чалавек прабіраўся праз тайгу. Шэсць бясконца доўгіх сутак. Ён павінен быў ужо выйсці да вёсачкі, праз якую ix некалі гналі. Тут, ля апошняй хаты, маладая красуня кінула яму клуначак з сушанымі ягадамі i хлебам. Толькі на гэтую краем вока ўбачаную дзяўчыну ўцякач цяпер i спадзяваўся. Тады, злавіўшы клуначак, пачуў слова, ад якога здрыгануўся: «Тата!» Гэта было як удар прыкладам: у дваццаць восем яго, нібы старога, назвалі татам.
Напэўна, таму і стралкі не беглі на поўную сілу. Думалі – стары спячэцца сам. А старому – дваццаць восем. І ён нe спёкся, ён уцёк!
Дзе ж тая вёсачка? Няўжо збіўся з дарогі? Kaлі збіўся – смерць!
І ён ішоў. Ішоў упарта i тупа. Ведаў: галоўнае – не спыняцца, інакш голад i смага зробяць яго хворым, вар’ятам. А гэта таксама – смерць.
I ўцякач брыў далей. Брыў, пакуль не перастаў разумець, бачыць, адчуваць.
І тады ён упаў, закалаціўся ў істэрыцы, зарагатаў, закрычаў, завыў. Розум не вытрымаў напружання. Чалавек пераставаў быць чалавекам.
Яго разбудзіла смага i пах вады. Ці гэта яму здалося?
Ён не пiў два дні. Устаў і пайшоў, з усіх сіл прымушаючы сябе верыць: гэты пах, гэты подых свежасцi – не насланнё. Недзе недалёка – вада, вялікая вада. Недзе недалёка – воля!
Ён вырвецца з клеткі, абавязкова вырвецца.
Неўзабаве ён убачыў нешта казачнае, неверагоднае і каторы раз паўтарыў: «Бог ёсць!» Перад ім разлягаўся акіян. «Спаў за якія дзвесце крокаў ад яго і не чуў, – здзівіўся ўцякач. – Відаць, са слыхам зноў не ўсё ў парадку. Цi гэты акіян недарэмна назвалі Ціхім?»
Ён ніколі не бачыў акіяна. Хараство, якое адкрылася вачам, заварожвала. Бясконцая, зіхатлівая марская роўнядзь супакойвала, цепліла надзею. Чалавек стаяў i глядзеў, амаль не дыхаў. Быў шчаслівы – ён памрэ не ў клетцы, у той вялікай клетцы, дзе прайшло ўсё ягонае жыццё. Ён памрэ хоць і на чужой зямлі, але без дапамогі катаў – вольным чалавекам, не рабом. Ён памрэ – не рабом! Памрэ з думкай пра выратаванага хлапчука, пра маці, пра сваю любую i недасяжна далёкую Радзіму. Чаго яшчэ жадаць асуджанаму на смерць?
«Божа, што гэта? Што там удалечыні? Карабель? Mipaж?»
Уцякач глядзеў на ўсе вочы, але далёкі сілуэт няўмольна расплываўся: арганізм траціў апошнія сілы, свядомасць зноў пакідала яго.
Уздоўж берага павольна i бязгучна плыў невялікі ваенны катар. Вось ужо чуваць галасы, можна згледзець людзей.
Двое фатаграфавалі ўзбярэжжа. Адзін з іх замяніў стужку і зноў навёў апарат на бераг. У аб’ектыў трапіла скурчанае нерухомае цела.
Навёў рэзкасць. Нібы апёкшыся, чалавек на катары апусціў фотаапарат на грудзі і закрычаў:
– Captain! There is somebody! What? No, any frontierguards. An old man.[3]
І ён іх пазнаў
– Гэта апошні раз! Апошні! Больш туды ні нагой! – пераконваў сябе чалавек у споднім, укленчыўшы перад абразом. І апраўдваўся: – Хто я?! Ніхто! Усё вырашаюць яны! Яны i ёсць звяры! Я толькі выканаўца. Паслугач! Цень! Усё яны, яны… Якой бясконца доўгай была гэтая ноч! ²х прыводзілі i прыводзілі. Здавалася, таму не будзе канца! I я страляў! А што было рабіць?! Калі не я – знойдуцца іншыя. Але тады i мяне… Таксама – у патыліцу! А я хачу жыць! Я павінен жыць! У мяне дзеці, іx дзеці. Расстраляных.
У дваццаць дзявятым, калі гэта здарылася першы раз, ён надумаў шукаць ix дзяцей i па магчымасці ўсынаўляць. Слава, Лена, Святлана, Зіна… Яны не ведаюць, што ён – забойца. Любяць яго, чакаюць з надзеяй: «Тата заўсёды нешта смачнае з работы прынясе». Калі б дзеці ведалі, што тое смачнае прызначалася іx бацькам. «Не хвалюйцеся, перадамо», – супакойвалі праз маленькае акенца людзей, якія прыносілі перадачы. А самі сабе казалі: «Іх ужо Бог накорміць».