Увосень 1943 г. з набліжэньнем фронту да Полацку, калі савецкімі войскамі быў заняты Невель і перадавыя часткі ўвайшлі ў Расонскі і часткова Полацкі раёны, немцы пачалі ладзіць карныя экспэдыцыі вялікімі сіламі. Яны бралі войскі з фронту, каб ліквідаваць партызанскія зоны вакол Полацку, спачатку ў 1943 г. у Расонскім і Полацкім раёнах, а ў 1944 г. дзейнічалі супраць партызанаў полацка-лепельскае зоны[15].
Полацак шмат цярпеў ад бамбаваньняў савецкае авіяцыі, асабліва ў 1943−1944 гг. Бамбавалі чыгуначны вузел, масты, нямецкія склады, іхныя ўстановы, месцы дыслякацыі вайсковых частак. Значна дапамагала савецкай авіяцыі партызанская выведка, выведка спэцаддзелаў, закінутых у нямецкі тыл, працавалі ракетнікі як са спэцаддзелаў, гэтак і з партызанаў. Немцы вельмі баяліся налётаў савецкае авіяцыі, таму паўсюдна ў месцах дыслякацыі сваіх установаў і частак панабудавалі бункераў, сховаў і ямаў. Шэраг бункераў яны збудавалі вакол станцыяў, на стромкіх берагах Палаты, вале Івана Жахлівага, у горадзе ў сутарэньнях дамоў, умацаваўшы іхныя перакрыцьці рэйкамі і драўлянымі бэлькамі, муры — падпорамі з цэглы. Выкарыстоўвалі хады ў апорным карпусовым муры і г. д. На вуліцах, сярод руінаў будынкаў, збудавалі шмат сховішчаў для аўтамабіляў. Будынкі ў горадзе былі закамуфляваныя фарбамі розных колераў пад дрэвы ды іншымі ўзорамі. З набліжэньнем у 1943 г. фронту немцы распачалі вялікія абарончыя працы па ўмацаваньні сваіх пазыцыяў на фронце, на падыходах да Полацку і ў самім горадзе. Вакол гораду будавалася сыстэма агнявых пунктаў (ДОТаў і ДЗОТаў) з выкарыстаньнем бэтону, жалезных каўпакоў, шчытоў, траншэяў у поўны рост, бункэраў з накатам у 3–4 бервяны, кулямётных пунктаў, мінамётных і гарматных пляцовак, драцяных загароджаў, надлубаў, замінаваных палёў, у траншэях былі пастаўленыя мэталічныя шчыты і каўпакі дзеля прыкрыцьця кулямётаў. Акрамя супрацьпяхотных і супрацьтанкавых мінаў, для мінаваньня выкарыстоўвалі авіябомбы, закопвалі ў зямлю танкі. У самім горадзе збудавалі некалькі раёнаў з кругавой эшалёнаванай абаронай, прыкладам, Спаскі вайсковы гарадок, вакол ляснога тэхнікуму, вакол станцыі Грамы, Сякераўшчыны ды іншых. Асабліва ўмацаванымі былі паўночныя і ўсходнія межы гораду, адкуль чакалі наступу, менш — паўднёвыя і заходнія. У горадзе ўсё было падрыхтавана да вулічных баёў. У кутках цагляных будынкаў былі прабітыя амбразуры і збудаваныя бэтонныя агнявыя пункты. Яны былі разьмешчаныя гэтак, каб трымаць пад абстрэлам вуліцы і раздарожжы. Такія агнявыя пункты будаваліся і ў развалінах дамоў, і былі замаскаваныя. Сярод руінаў былі зробленыя стаянкі, каб хаваць аўтамабілі падчас бамбаваньняў. Было выкапана шмат бункераў, асабліва на берагах Палаты і ля вакзалу. У бункеры часта закопваліся цэлыя зрубы былых хатаў, ствараліся кулямётныя гнёзды, хады злучэньня і траншэі ў поўны рост, абшытыя дошкамі ці брусамі. У бункерах ставіліся пераносныя грубкі, абкладзеныя кафляй. Рабіліся сховы для танкаў, гарматаў і мінамётаў. Увесну 1944 г. немцы збудавалі мост праз Дзьвіну ад вул. Сьвярдлова на вул. Лепельскую. Мост быў драўляным, нізкім, на палях, мог прапускаць танкі і самаходныя гарматы. Немцы зрабілі вялізныя склады боезапасаў у лесе ля Баравухі-2 і ў горадзе ў сутарэньнях разбураных будынкаў, прыкладам, дзе цяпер Дзяржбанк і жылы дом, які побач зь ім. Акрамя таго немцы адрамантавалі і рэканструявалі полацкі аэрадром ды абаранілі яго зэнітнымі батарэямі і ўмацаванымі раёнамі Спаскага гарадку, цагельні ды іншымі. На ўсялякі выпадак яны зрабілі паласу для невялікіх самалётаў у цэнтры гораду. Дзеля гэтага высеклі сквэр супраць Дзяржбанку, які цяпер адноўлены, разбурылі ўсе пабудовы сьпераду і ззаду ад яго, а таксама з боку Дзьвіны, зрабілі пляцоўку вольнай і прыдатнай для пасадкі самалётаў. Вялікую ўвагу немцы надавалі дарогам, што ішлі да фронту. Яны выкарыстоўвалі савецкія вайсковыя дарогі, якія, трэба адзначыць, былі збудаваныя вельмі кепска, мелі грунтовае пакрыцьцё, нічым не ўмацаванае, якое ў часе дажджоў, асабліва ўвосень ды ўвесну, не вытрымлівала цяжару колаў вазоў, цяжкіх аўтамабіляў і гарматаў. Немцы паўсюдна рабілі гаці, а месцамі на гаці клалі брусы, як рэйкі, і будавалі разьезды для аўтамабіляў. Але калі пасьля вайны гаці згнілі, дык дарогі сталіся проста непраязнымі. Дзеля аховы чыгунак ад партызанаў немцы збудавалі блёкхаўзы зь бярвеньняў і зямлі, мяхоў зь пяском, а месцамі і бэтонныя. Каля іх часьцяком стаялі назіральныя вежы, пражэктары, некаторыя мелі дрэзіны. Блёкхаўзы былі ўзброеныя кулямётамі, якія прастрэльвалі каляіны ўздоўж, мелі гарнізоны зь 15–20 чалавек, некаторыя менш. Уздоўж каляінаў высякаліся дрэвы і хмызы, зь іх рабіліся завалы паралельна чыгунцы, на галінкі навешваліся званочкі, кансэрвавыя бляшанкі, каб чутно было набліжэньне партызанаў да чыгункі. Каляіны патруляваліся, ля мастоў былі збудаваныя траншэі ў поўны рост і блёкхаўзы з значнымі гарнізонамі. Асабліва немцы ўзмацнілі ахову чыгунак пры канцы 1943 г. і на пачатку 1944 г., калі наблізіўся фронт, але, не зважаючы на гэта, партызанамі праводзілася рэйкавая вайна і пускаліся да паветра цягнікі[16]. Яшчэ ў 1944 г. мне давялося бачыць дзе-нідзе пад адхонамі раструшчаныя вагоны і паравозы, якія немцы не пасьпелі прыбраць.
15
У кастрычніку-лістападзе 1943 г. у Расонскім і Полацкім раёнах праведзеная карная акцыя «Гэнрых» (
16
Экспэрты вайсковае справы адзначаюць памылковасьць рашэньня аб вядзеньні рэйкавай вайны, якая замарудзіла наступ войскаў з прычыны разбуранасьці камунікацыяў.