Нават Ясь Нямкевіч, які, здавалася б, у параўнанні з іншымі мужыкамі, больш разважліва i мудра глядзеў на падзеі, тым не менш не мог пераступіць гэтую мяжу забітасці. На запытанне сына, хто ён як чалавек на гэтай зямлі, стары Нямкевіч адказаў як i ўсе: «Чалавек i ест. Тутэйшы.
— Але ж у чалавека павінен быць i род, імя...
— Вот не сяроўна, хто...»
Супраць «тутэйшаства» i скіраваны раман «Гаспадар-камень». Важна, што матывы гэтыя загучалі тады, калі падобныя праблемы закранаць знаходзілася не шмат ахвочых (твор пачаўся пісацца ў 1980 годзе i быў завершаны праз чатыры гады). Г. Далідовіч здолеў узняцца над сваім часам i не надта спрыяльнымі абставінамі. Пішучы з думкай пра народ, ён здолеў паказаць гэты народ сілай, якая хоць яшчэ i драмала, але была здатная для абуджэння i адраджэння. Ад векавога сну забітасці i ад сну нацыянальнага нігілізму.
Згаданыя творы толькі частка напісанага Г. Далідовічам. Цёпла былі сустрэты чытачамі, ухвальна крытыкай яго аповесці «Усё яшчэ наперадзе», «Міланькі», «Завуч», «Дырэктар» — свайго роду тэтралогія пра сучаснае маладое настаўніцтва. Праз вобраз галоўнага героя Паўла Васільца пісьменніку ўдалося схапіць тыя праблемы, якімі жыве сучасная школа, паказаць людзей, каму даверана выхаванне падрастаючага пакалення. Магчыма, падобнае сцверджанне цяпер успрымаецца i дэкларацыйна, ды не будзем забываць, дзе, калі не ў школе (не адмаўляючы, канечне, сям і ), чалавек павінен станавіцца чалавекам, убіраючы ў сябе хараство, шчодрасць памкненняў.'
A ўзяць аповесць «На новы парог»! На прыкладзе так званай «неперспектыўнай» вёскі (здаецца, тэрмін гэты пачаў забывацца, вось толькі б пра згаданыя вёскі ўспомнілі!) Вабчын Скон аўтар закрануў пытанні народнай маралі, народнай этыкі i паказаў сапраўднага гаспадара селяніна Гаптара. Хто, як не падобныя Гаптары, павінен паказваць сёння прыклад сапраўднага гаспадарання, любові i павагі да зямлі. Тым самым Г. Далідовіч у многім абагнаў свой час, звяртаючыся да праблем зямных, агульначалавечых.
Урэшце, сапраўдная лігаратура гэтым заўсёды займалася, з'яўляючыся чуйным грамадскім барометрам. Але яна, літаратура гэтая, не забывала i пра канкрэтнага чалавека, бо, «які б ні быў час... але чалавек павінен заўсёды быць чалавекам». Гэтымі словамі героя-апавядальніка з твора «Аплявуха», у якім угадваецца сам аўтар, i хацелася завяршыць уступнае слова пра творчасць Г. Далідовіча i яго кнігу.
Калі я чаго не сказаў, дарагія чытачы, выбачайце. Дзяліўся сваімі думкамі i назіраннямі, у вас будуць свае. У адным, думаю, мы пагодзімся: творы Генрыха Далідовіча робяць гонар нашай літаратуры.
Алесь Марціновіч
ГАСПАДАР-КАМЕНЬ
Раман[1]
Прысвячаю светлай памяці маці,
бацьку, роднай зямлі.
Кожная мясціна на свеце ганарыцца нечым сваім, адмысловым. Таямнічасць, даўняя памяць, гонар для Янкавін — валун, ці, як яго называюць, Гаспадар-камень, што ляжыць за вёскаю, перад самым Налібацкім лесам. Ніхто не помніць i не ведае, калі заявіўся тут гэты велікан, колькі ён ужо ўвогуле існуе. Відаць, спакон стагоддзяў. Бо высозны, ледзь не ў рост чалавека, шырокі, спод аброслы цвёрдым, нібы цэмент, шэрым мохам i ў той жа час трывалы, моцны, з намерам пражыць яшчэ шмат.
Гаспадар-камень заўсёды вабіў янкавінцаў нейкаю магічнаю сілай. Казалі, шмат хто (звычайна адзін) з кожнага новага пакалення прыходзіў сюды, калі яму было цяжка. Валун нібы слухаў чалавека, убіраў у сваю непрыступную i ў той жа час чулую душу людскія беды, слёзы, просьбы ды мары, камянеў, таіў пачутае ды, можа, сваёй маўклівай мудрасцю вучыў, раіў чалавеку-гаротніку гэтаксама набірацца маўклівасці, цярпення ды камянець. Baлун-то, канечне, сам нема маўчаў, ляжаў i ляжыць затоеным сведкам усяго, што тут адбывалася, але людзі не ўсе станавіліся нямыя, акамянелыя, бо той-сёй рана ці позна i выкрыкваў боль жывой, чалавечай душы...
Частка першая. ВЯЛІКІ ПОСТ
Ад прадзедаў спакон вякоў
Мне засталася спадчына...